ربع رشیدی

مجموعه ساختمانهایی که در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ه. ق .بامر خواجه رشیدالدین فضل الله ( ه.م. ) ساخته و پرداخته شد و آن در آخر محله ششگانه تبریز که بمحله باغمیشه منتهی میشود در طرف چپ در دامنه کوه سرخاب در محلی بسیار باصفا واقع و از هر طرف محدود بباغها وانبوه اشجار است و از حیث آب و هوا بهترین نقطه تبریز بشمار میرود . عمارات عالی ربع رشیدی بقدری وسیع بود که خود محله ای را تشکیل میداد شامل عمارات متعدد از قبیل مدرسه و دارالشفائ و دارالسیاده و مسجد و کتابخانه و ضرابخانه و خانقاه و دارالصنایع کارخانه نساجی و کاغذ سازی و گنبدی برای مدفن رشیدالدین .
نام قلعه ایست مخروبه و بزرگ و تاریخی در آخر محله ششکلان تبریز که به محله باغمیشه و دلیانکوه یا تبلانکوه منتهی میشود و در دامنه کوه سرخاب در محلی با صفا و مرتفع واقع شده است .

مختصات: ۳۸°۰۴′۴۵″ شمالی ۴۶°۱۹′۴۶″ شرقی / ۳۸٫۰۷۹۱۷°شمالی ۴۶٫۳۲۹۴۴°شرقی / 38.07917; 46.32944
وقف نامه ربع رشیدی
رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در خیابان عباسی به سبک معماری آذری است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به نام رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان بنام ربع رشیدی شهرت یافت. این اثر در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۹۴۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ تاریخ نگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمان های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است. از مضمون نامه ای که خود خواجه رشیدالدین فضل الله به دو پسرش دربارهٔ ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت می شود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه ای راه اندازی شده بود و شش هزار تن دانشجو در آن تحصیل می کرده اند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینهٔ زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده اند.
ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه های صنعتی. فضل الله همدانی برای تأمین هزینه های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.

وقف نامهٔ رَبعِ رشیدی کتابی است به خط رشیدالدین فضل الله همدانی که در آن به شرح و توضیح املاک وقف شده برای شهرک علمی رَبعِ رشیدی در تبریز و شرح وضعیت و چگونگی ادارهٔ آن پرداخته است.
بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان، و دیوانیان زیادی ازجمله علامه حلی (۶۴۸–۷۲۶ هـ. ق) گواهی داده اند.
تنها یک نسخه از این اثر موجود است که در سال ۱۳۴۸ از بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر توسط انجمن آثار ملی ایران خریداری و به کتابخانهٔ تبریز اهدا شد. این اثر توسط کتابخانهٔ ملی ایران در سال ۱۳۸۶ به سازمان یونسکو معرفی و به عنوان اولین اثر ایرانی در حافظهٔ جهانیِ یونسکو ثبت شد.
این اثر را مجتبی مینوی تصحیح و منتشر کرده است.

رَبْعِ رَشیدی
رَبْعِ رَشیدی (بازسازی شده)
(یا: مجموعۀ رشیدی) شهرکی علمی و دانشگاهی. در ۷۰۰ق به دستور خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در شمال شرق باروی شهر تبریز در محلۀ باغمیشه در دامنۀ کوه سرخاب در محلی سرسبز و باصفا احداث شد. بقایای آن در حد فاصل خیابان های جباری و آیت الله فخرنیای شهر تبریز وجود دارد. این دانشگاه شامل چهاردانشکده در چهار طرف بود و شهرت آن به نام ربع رشیدی برگرفته از اربع (عدد ۴عربی) است. در این مجموعه مسجد زمستانه و تابستانه، بازار، کتابخانه، دارالشفا، خانقاه، دارالصنایع شامل کارگاه های کاغذسازی، رنگرزی و بافندگی، گرمابه، چند کاروان سرا، چند آسیاب، صدها مغازه و حجره و ۳۰هزار خانۀ مسکونی و دیگر بناهای شهری وجود داشت. در بیمارستان آن پزشکانی از کشورهایی چون هند، چین، مصر و شام، طبابت می کردند و در مدرسۀ آن فقها و محدثانی با ملیت های مختلف به تدریس و تحقیق اشتغال داشتند. کتابخانۀ غنی آن دارای ۱۰۰هزار جلد کتاب بود، و در باغ های آن گیاهان مختلف کشت و آزمایش می شد. این شهرک در دوران اوج حیات خود، مورد مراجعۀ مستقیم دانشمندان معروف جهان ازجمله پزشکان و محققان یونان، رم، مصر، چین و دیگرممالک آن روز آسیا و اروپا بود. پس از قتل رشیدالدین فضل الله در ۷۱۸ق، ربع رشیدی غارت و روبه ویرانی نهاد. در ۱۰۱۹ق، به دستور شاه عباس اول صفوی برای مقابله با تهاجم عثمانی ها قلعه ای با نام رشیدیه، با استفاده از مصالح ربع رشیدی، شنب غازان (مقبرۀ غازان خان)، مقبرةالشعرا، ارگ علی شاه و گورستان های تاریخی تبریز در ربع رشیدی احداث شد. چهار پایۀ موجود از برج قدیمی در محل ربع رشیدی، به قلعۀ رشیدیه تعلق دارند و نشانه های راه زیرزمینی یا نقب قلعه به میان شهر در پای برج ها به چشم می خورد. شاردن زمانی از این عمارت دیدن کرده که ویران و معروف به قلعۀ رشیدی بوده است. کاوش های باستا ن شناسی نشان می دهد که ربع رشیدی و نشانه هایش ۳متر پایین تر از سطح کنونی قرار دارد. در کاوش های اخیر بخش هایی از یک حمام متعلّق به دورۀ ایلخانی شامل رختکن، تون و حوضچه آب کشف شده است. این نخستین آثار ایلخانی است که در این منطقه کشف می شود. مقبرۀ خواجه رشید که از آن به عنوان جفت گنبد سلطانیه نام برده می شود، در ربع رشیدی وجود داشت و جسد خواجه در آن مدفون بود. وقف نامه این مجتمع همراه با شاهنامۀ بایسنقری در فهرست مستند سازمان یونسکو در ۱۳۸۶ش به ثبت رسیده است.