اباضیه

جوامع اباضی تاکنون در انزوای نسبی به سر برده و آنچنانکه باید، شناخته نشده اند، ظاهراً اباضیان تنها گروه باقیمانده از خوارجند، اما چنانکه از منابع بر می آید، صُفریان ( گروهی دیگر از خوارج ) نیز تا نیمه سد? 5ق/11م در سرزمینهای اسلامی می زیستند ( ابن حزم، 4/190 ) که سرانجام در اباضیه مستحیل شدند ( دائره المعارف الاسلامیه، 14/230 ) .
اباضیان که از همان آغاز با بعضی از تندرویهای خوارج سازگاری نداشتند، در سده های گذشته در پهنه ای بسیار گسترده ــ حتی در اندلس ــ می زیستند ( ابن حزم، 4/189؛ یاقوت، 4/191 ) و گروههایی از آنان تا زمان ما باقی مانده اند و در عمان، زنگبار و شمال افریقا سکونت دارند. امروزه مذهب عموم قبایل و مردم عمان، زنگبار و شمال افریقا سکونت دارند. امروزه مذهب عموم قبایل و مردم عمان اباضی است ( دروزه، 9/158 ) و قابوس، سلطان این کشور نیز بر همین مذهب است، گرچه رهبر مذهبی ملت به شمار نمی آید ( بریتانیکا، XIII/568 ) . شاید چند مومباسا وجود داشته باشند ( نک‍: اسمیت 280؛ والیری، 274 ) . مذهب اباضیه در میان قبایل بربر شمال افریقا هم نفوذ چشمگیری داشته است و هم اکنون در جبل نَفوسه و زواره ( طرابلس ) ، جزیره جِربه ( تونس ) قبایل وادی میزاب ( الجزایر ) زندگی می کنند ( اسمیت، 279؛ لویکی، «اباضیان. . . »، 3؛ بارونی، 31، 32 ) . در زنگبار مسلماً زمانی گروههایی بسیار اباضی مذهب بوده اند، لیکن امروزه ظاهراً شافعی مذهبند و فقط خانواد? حاکم و نزدیکانشان اباضیند. در تانزانیا هم زمانی اباضیانی بوده اند و شاید امروز هم باشند ( نک‍: بارونی، 32 ) .
اباضیه خود را اهل الحق، اهل الدعوه، اصحاب الدعوه، اهل الوفاق، و مذهب یا فرقه خود را الدعوه، مذهب الحق، فرقه المحقه و فرقه الناجیه می خوانند ( اسمیت، 282, 287؛ اسموگورزوسکی، 268 ) . اینان مذهب خود را کهن ترین مذهب اسلامی، نزدیک ترین مذهب به عصر نبوّت و در عین حال نزدیک ترین مذهب به روح اسلام می دانند ( معمر، 1/61 ) و معتقدند که چون اهل حقند، سرانجام مذهبشان پیروز خواهد شد ( اسمیت، 279؛ نک‍: بارونی، 6 ) . چنین ادعاهایی مخصوص اباضیه نیست، ولی در میان خوارج این قول از بدیهیات است و اینان آنچنان بر حقانیت خود تأکید داشته اند که جز خود را کافر انگاشته اند ــ اگرچه در نظر همگی ایشان کفر دارای یک معنی نیست. وجود اعتدال نسبی و دوری از افراط در اباضیان موجب شده است که آنان نزدیک ترین فرق? خوارج به اهل سنت به شمار آیند ( مبرّد، 2/214؛ ابن حزم، 2/112 ) . در طول زمان بعضی از گروههای اباضیه به اهل سنت نزدیک تر هم شده اند، تا جایی که اکنون اباضیان لیبی و تونس تفاوت اندکی با اهل تسنن دارند، اما اباضیان الجزایر و عمان تا حدود قابل ملاحظه ای بر راه و رسم قدیم اباضی پابرجا مانده اند ( نک‍: بارونی، 31 ) .
اباضیان انتساب خود را به خوارج انکار کرده اند. مورخین برجست?، اباضی همچون برّادی در جواهر المُنْتَقات و شماخی در کتاب السیر، تاریخ پیدایش فرق? اباضی را به زمان خلافت عثمان می رسانند و آن را قدیم تر از خروج خوارج در اردوی حضرت علی ( ع ) می شمارند و علت حرکت مخالفت آمیز اباضیه در مقابل عثمان را هم اعمال خلاف او که منجر به قتلش شد، می دانند ( اسمیت، 277 - 278 ) . البته این سخن نمی تواند دلیل جدا بودن اباضیه از خوارج باشد، بلکه بنابر آنچه خواهد آمد، بیش تر بر یکی بودن ایشان دلالت دارد. به هر حال اباضی? کنونی این را که در زمر? خوارج شمرده شوند، ظلمی به خود می انگارند و خود را بیگانه ترین گروه نسبت به خوارج می شمارند ( معمر، 1/38، 64، 133 ) .
اباضیه لفظ خوارج را به کسانی که بر حضرت علی ( ع ) شوریدند یا از وی کناره گرفتند، اطلاق نمی کنند، بلکه بنابر اعتقاد ایشان خوارج کسانیند که از اسلام خارج شوند، و خروج از اسلام یا با انکار یکی از احکام ثابت و قطعی دین یا با عمل آنچه قطعاً خلاف نصوص احکام دینی که خود همان انکار است، تحقق می یابد. به نظر آنان نزدیک ترین فرقه به این معنی ازارقه اند که دماء مسلمین و اموال ایشان و سبی زنان و فرزندان آنان را حلال می شمرند ( معمر، 1/33 ) . چنانکه ابن اباض خود در نامه ای به عبدالملک بن مروان، صریحاً از ابن ازرق و اتباعش تبری می جوید و ایشان را کافر می خواند ( نک‍: بارونی، 25 ) .
زمین? تاریخی: تاریخ گواه آن است که اباضیه در جریان حرکت خوارج ( ه م ) پدید آمدند و سپس راهی مستقل در پیش گرفتند. البته زمین? انشعاب را ابوبلال مرداس بن اُدَیّه و افکار او فراهم ساخت و این گروه با تأثیر پذیرفتن از راه و روش او، از گروههای تندرو خوارج چون ازارقه و. . . کناره گرفتند. ابوبلال ــ چنانکه در جای خود خواهد آمد ــ حلق? واسطی بود میان جریان اصلی خوارج و گروههای معتدل و میانه رو. پس از شهادت امیر مؤمنان علی ( ع ) ، خوارج چند بار قیام کردند که از آن میان قیام ابوبلال مرداس در زمان یزیدبن معاویه دارای اهمیت خاصی است. وی در 58ق/678م پس از رهایی از زندان عبیداللـه بن زیاد همراه با 30 تن از یاران خود از بصره خارج شد و در آسَک ( میان رامهرمز و ارّجان ) فرود آمد. همراهان او در آنجا 40 تن شدند ( مبرد، 2/183 - 185؛ طبری، 5/313 - 314، 471؛ یاقوت، 1/62 ) . وی از ابتدا اعلام کرد که بر کسی شمشیر نخواهند کشید و با کسی نخواهند جنگید، مگر آنکه به ایشان حمله شود ( مبرد، همانجا؛ ابن عبدربه، 2/240، 241 ) . وقتی وی در آسک به کاروانی از . . .