[ویکی فقه] یعقوب بن ابراهیم بن حبیب بن خنسیس بن سعد بن بجیر، معروف به ابویوسف، قاضی نامدار و از بنیانگذاران فقه حنفی و اولین فقیهی است که رساله ای جامع پیرامون سیاست اقتصادی به رشته تحریر درآورد.
ابویوسف در سال ۱۱۳ هجری قمری در کوفه و در دوران خلافت هشام بن عبدالملک به دنیا آمد. نقل است که وی در خردسالی پدرش را از دست داد و تنگدستی باعث شد که ابویوسف به گازری (رختشویی) بپردازد. اما با وجود گذران سخت زندگی از هر فرصتی برای دانش آموزی استفاده می کرد. ابویوسف از محضر بسیاری از فقهای نامدار وقت، کسب علم کرد و در جوانی به خدمت ابوحنیفه پیوست و نوزده سال در خدمت وی بود و سرانجام به فقه رای گرای ابوحنیفه گروید و نخستین مروّج اندیشه های ابوحنیفه شد. او همچنین اخبار، انساب، ایام عرب و مغازی را خوب می دانست، حافظ حدیث بود و در بیشتر زمینه ها از جمله ادب قاضی، بیع، حدود، خراج، زکات، صید، ذباحه، فرایض، وصایا، وکالت و مانند آنها کتاب نوشت. وی در سال ۱۶۶ هجری (۷۸۲م) و در زمان خلیفه عباسی مهدی (۱۵۸-۱۶۹ه. ق/۷۷۵-۷۸۵م) به منصب قضاوت رسید و از سال ۱۶۶ تا زمان مرگش به مدت ۱۶ سال در زمان خلافت هادی عباسی (۱۶۹-۱۷۰ه. ق/۷۸۵-۷۸۶م) و هارون الرشید (۱۷۰- ۱۹۳ه. ق: ۷۸۶-۸۰۹م) در این منصب باقی ماند و قاضی القضات بغداد نام گرفت. وی اولین کسی بود که این لقب را یافت. به همین علت به «ابویوسف قاضی» و «قاضی القضات» مشهور شد. وی سرانجام در سال ۱۸۲ هجری قمری در بغداد درگذشت و قبر وی در کاظمین در قسمت جنوب شرقی صحن شریف کاظمیه است.
نقش ابویوسف در اقتصاد
ابویوسف، دیدگاه های خاصی در مورد مسائل مالی دولت داشت. وی ضوابط معینی را پیشنهاد داد که جلوتر از اصول پیشنهادی ۱۰۰۰ سال بعد آدام اسمیت (۱۷۷۶) به عنوان چهار معیار مالیات ستانی (یعنی عدالت، قطعیت، آسانی وصول و کارآیی اقتصادی) بود. در نتیجه این اصول و کاهش دادن بار مالی مالیات ها بر مالیات دهندگان، ابویوسف پیشنهاد اصل توانایی پرداخت و آسانی را با ملاحظه زمان، مکان و شیوه پرداخت این مالیات ها داد. به علاوه، برای کاهش احتمال فساد در جمع آوری مالیات ها، ابویوسف پیشنهاد مدیریت متمرکز مالیاتی و استفاده از کارکنان حقوق بگیر تحت نظارت اکید را به عنوان ماموران وصول مالیات داد. ابویوسف همچنین بینشی عمیق درباره مسائلی مثل توزیع درآمدهای مالیاتی، مسئولیت های دولت در رابطه با رفاه اجتماعی، کمک به توسعه اقتصادی و ساختن زیرساخت های اقتصادی-اجتماعی و کارهای عمومی از قبیل جاده، پل و کانال هایی جهت حمل و نقل یا آبیاری داشت. او همچنین درباره انواع مختلف مالیات ها شامل مالیات معین بر کالاها، مالیات بر ارث، عوارض وارداتی و مسائل مرتبط با عرضه آب، شیلات، جنگل و زمین های مرتع نظریاتی ارائه داد.
کتاب الخراج
بعد از فتوحات بلاد اسلامی، هارون الرشید حاکم وقت برای از بین بردن بی عدالتی و تامین عدالت برای هر شهروند به فکر تنظیم و تدوین فقه اسلامی نمود. اولین تلاش برای این کار توسط عبدالله بن مقفّع (۱۴۲ه. ق) انجام شد؛ اما این تلاش وی با موفقیت چندانی همراه نبود؛ چراکه تلاش وی از یک سو منحصر در شکایات قانونی و اختلافات بین مردم بوده و قوانین و مقررات به خوبی بیان نشده بود و از سوی دیگر، تلاش وی به میزان قابل توجهی تحت تاثیر افکار حنفی بوده و بیشتر به افکار آنان پرداخته است؛ نه وظایف حاکم و محکوم. بعد از آن هارون الرشید از ابویوسف خواست تا کتاب جامع حقوقی درباره وظایف دولت و مردم نوشته شود؛ تا در تنظیم امور مالیه ی دولت اسلامی مبنای کار حکومت عباسیان قرار گیرد. ابویوسف در مقدمه کتاب خود می نویسد: «امیرالمؤمنین (هارون الرشید) از من خواست، کتابی جامع برایش تدوین کنیم تا در جمع آوری خراج، مالیات (عُشر)، صدقات و جلائی (پرداختی کسانی که جلای وطن کرده و در سرزمین دیگری ساکن شده اند) و امور دیگر، به آن عمل گردد.» او در ۱۷ سال پایانی عمر خود که دقیقا با دوران منصب قضاوت وی همراه بوده است، کتاب مشهور «الخراج» را به رشته تحریر درآورد. این کتاب در ابتدا نامه هایی بود که ابویوسف برای هارون الرشید نوشته بود. این نامه ها بعدها به نام کتاب «الخراج» مشهور شد؛ زیرا مسئله اصلی مورد اشاره در این نامه، روابط کشاورزی و وضع مالیات است. به اعتقاد برخی صاحب نظران، نخستین تحقیق مستقل و جامع در حوزه ی اقتصاد در جهان اسلام، کتاب «الخراج» است. این کتاب در حقیقت منعکس کننده تصویر واقعی از اعتقادات و اندیشه های ابویوسف است؛ که شامل مباحثی مانند نظام مالیات کشاورزی و بررسی فعالیت های خلاف قانون پرداخت کنندگان مالیات بود؛ فعالیت هایی که در آن زمان رواج داشت. اگرچه سهم وی در بخش مالیه عمومی و وظایف اقتصادی دولت است، اما مباحث دیگری مانند کنترل قیمت ها را نیز مطرح کرده و این مباحث به او اجازه داد تا چگونگی تعیین قیمت ها و آثار مالیات های مختلف را بررسی نمایند. به عبارت دیگر این کتاب، تنها اختصاص به خراج ندارد و تقریبا تمام ابواب و مسائل مالی مورد احتیاج در آن مورد بحث قرار گرفته است. لازم به ذکر است که کتاب وی بیشتر دارای ماهیت فقهی است؛ چراکه مباحث خود را با استناد به قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) مطرح ساخته است. وی در این کتاب، همچنین از بعضی از علما و شیوخ کوفه، شیوخ اهل مدینه و همچنین از مالک و دیگر علما و مخصوصا ابوحنیفه روایاتی را ذکر می کند. بعد از مرگ او، کتابش به عنوان مرجعی برای مکتب حنفی درآمد.
مقایسه الخراج با دیگر کتب
...
ابویوسف در سال ۱۱۳ هجری قمری در کوفه و در دوران خلافت هشام بن عبدالملک به دنیا آمد. نقل است که وی در خردسالی پدرش را از دست داد و تنگدستی باعث شد که ابویوسف به گازری (رختشویی) بپردازد. اما با وجود گذران سخت زندگی از هر فرصتی برای دانش آموزی استفاده می کرد. ابویوسف از محضر بسیاری از فقهای نامدار وقت، کسب علم کرد و در جوانی به خدمت ابوحنیفه پیوست و نوزده سال در خدمت وی بود و سرانجام به فقه رای گرای ابوحنیفه گروید و نخستین مروّج اندیشه های ابوحنیفه شد. او همچنین اخبار، انساب، ایام عرب و مغازی را خوب می دانست، حافظ حدیث بود و در بیشتر زمینه ها از جمله ادب قاضی، بیع، حدود، خراج، زکات، صید، ذباحه، فرایض، وصایا، وکالت و مانند آنها کتاب نوشت. وی در سال ۱۶۶ هجری (۷۸۲م) و در زمان خلیفه عباسی مهدی (۱۵۸-۱۶۹ه. ق/۷۷۵-۷۸۵م) به منصب قضاوت رسید و از سال ۱۶۶ تا زمان مرگش به مدت ۱۶ سال در زمان خلافت هادی عباسی (۱۶۹-۱۷۰ه. ق/۷۸۵-۷۸۶م) و هارون الرشید (۱۷۰- ۱۹۳ه. ق: ۷۸۶-۸۰۹م) در این منصب باقی ماند و قاضی القضات بغداد نام گرفت. وی اولین کسی بود که این لقب را یافت. به همین علت به «ابویوسف قاضی» و «قاضی القضات» مشهور شد. وی سرانجام در سال ۱۸۲ هجری قمری در بغداد درگذشت و قبر وی در کاظمین در قسمت جنوب شرقی صحن شریف کاظمیه است.
نقش ابویوسف در اقتصاد
ابویوسف، دیدگاه های خاصی در مورد مسائل مالی دولت داشت. وی ضوابط معینی را پیشنهاد داد که جلوتر از اصول پیشنهادی ۱۰۰۰ سال بعد آدام اسمیت (۱۷۷۶) به عنوان چهار معیار مالیات ستانی (یعنی عدالت، قطعیت، آسانی وصول و کارآیی اقتصادی) بود. در نتیجه این اصول و کاهش دادن بار مالی مالیات ها بر مالیات دهندگان، ابویوسف پیشنهاد اصل توانایی پرداخت و آسانی را با ملاحظه زمان، مکان و شیوه پرداخت این مالیات ها داد. به علاوه، برای کاهش احتمال فساد در جمع آوری مالیات ها، ابویوسف پیشنهاد مدیریت متمرکز مالیاتی و استفاده از کارکنان حقوق بگیر تحت نظارت اکید را به عنوان ماموران وصول مالیات داد. ابویوسف همچنین بینشی عمیق درباره مسائلی مثل توزیع درآمدهای مالیاتی، مسئولیت های دولت در رابطه با رفاه اجتماعی، کمک به توسعه اقتصادی و ساختن زیرساخت های اقتصادی-اجتماعی و کارهای عمومی از قبیل جاده، پل و کانال هایی جهت حمل و نقل یا آبیاری داشت. او همچنین درباره انواع مختلف مالیات ها شامل مالیات معین بر کالاها، مالیات بر ارث، عوارض وارداتی و مسائل مرتبط با عرضه آب، شیلات، جنگل و زمین های مرتع نظریاتی ارائه داد.
کتاب الخراج
بعد از فتوحات بلاد اسلامی، هارون الرشید حاکم وقت برای از بین بردن بی عدالتی و تامین عدالت برای هر شهروند به فکر تنظیم و تدوین فقه اسلامی نمود. اولین تلاش برای این کار توسط عبدالله بن مقفّع (۱۴۲ه. ق) انجام شد؛ اما این تلاش وی با موفقیت چندانی همراه نبود؛ چراکه تلاش وی از یک سو منحصر در شکایات قانونی و اختلافات بین مردم بوده و قوانین و مقررات به خوبی بیان نشده بود و از سوی دیگر، تلاش وی به میزان قابل توجهی تحت تاثیر افکار حنفی بوده و بیشتر به افکار آنان پرداخته است؛ نه وظایف حاکم و محکوم. بعد از آن هارون الرشید از ابویوسف خواست تا کتاب جامع حقوقی درباره وظایف دولت و مردم نوشته شود؛ تا در تنظیم امور مالیه ی دولت اسلامی مبنای کار حکومت عباسیان قرار گیرد. ابویوسف در مقدمه کتاب خود می نویسد: «امیرالمؤمنین (هارون الرشید) از من خواست، کتابی جامع برایش تدوین کنیم تا در جمع آوری خراج، مالیات (عُشر)، صدقات و جلائی (پرداختی کسانی که جلای وطن کرده و در سرزمین دیگری ساکن شده اند) و امور دیگر، به آن عمل گردد.» او در ۱۷ سال پایانی عمر خود که دقیقا با دوران منصب قضاوت وی همراه بوده است، کتاب مشهور «الخراج» را به رشته تحریر درآورد. این کتاب در ابتدا نامه هایی بود که ابویوسف برای هارون الرشید نوشته بود. این نامه ها بعدها به نام کتاب «الخراج» مشهور شد؛ زیرا مسئله اصلی مورد اشاره در این نامه، روابط کشاورزی و وضع مالیات است. به اعتقاد برخی صاحب نظران، نخستین تحقیق مستقل و جامع در حوزه ی اقتصاد در جهان اسلام، کتاب «الخراج» است. این کتاب در حقیقت منعکس کننده تصویر واقعی از اعتقادات و اندیشه های ابویوسف است؛ که شامل مباحثی مانند نظام مالیات کشاورزی و بررسی فعالیت های خلاف قانون پرداخت کنندگان مالیات بود؛ فعالیت هایی که در آن زمان رواج داشت. اگرچه سهم وی در بخش مالیه عمومی و وظایف اقتصادی دولت است، اما مباحث دیگری مانند کنترل قیمت ها را نیز مطرح کرده و این مباحث به او اجازه داد تا چگونگی تعیین قیمت ها و آثار مالیات های مختلف را بررسی نمایند. به عبارت دیگر این کتاب، تنها اختصاص به خراج ندارد و تقریبا تمام ابواب و مسائل مالی مورد احتیاج در آن مورد بحث قرار گرفته است. لازم به ذکر است که کتاب وی بیشتر دارای ماهیت فقهی است؛ چراکه مباحث خود را با استناد به قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) مطرح ساخته است. وی در این کتاب، همچنین از بعضی از علما و شیوخ کوفه، شیوخ اهل مدینه و همچنین از مالک و دیگر علما و مخصوصا ابوحنیفه روایاتی را ذکر می کند. بعد از مرگ او، کتابش به عنوان مرجعی برای مکتب حنفی درآمد.
مقایسه الخراج با دیگر کتب
...
wikifeqh: یعقوب_بن_ابراهیم_قاضی