اجتهاد و پژوهش فقهی

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] اختلاف، از ریشه (خلف) به معنای پشت سر، در برابر (قدّام) به معنای پیش روست.
این مفهوم، به گونه ای در همه ساختارهای فرعی (خلف) دیده می شود. از باب مثال، هرگاه گفته شود: اختلف القوم فی کذا، خلّف اَباه، اخلف وعده، استخلف فلاناً واختلف القوم الی فلان. به ترتیب، این معناها را می رساند: مردم با یکدیگر اختلاف کردند (گویا هرکدام دیگری را پشت سر نهاد و از او روی گرداند) او، پشت سر پدر و پس از وی به جایش نشست. او، به وعده اش وفا نکرد (و آن را پشت گوش انداخت) از وی خواست تا به جای او بنشیند (و از پسِ او برآید) آنان در پی همدیگر نزد فلانی آمدند. اختلاف، در برابر وفاق و اتفاق ، از چیزهایی است که وجدان سالم آن را نمی پسندد؛ زیرا بیش تر، با واگرایی و از هم گریزی، همراه است و سستی اراده ها و به هدر رفتن توآن ها و نگرانی و پریشانی و ناامنی را به دنبال دارد. با این وجود، اختلاف در استعدادها و توانایی ها، پرهیزناپذیر است. چنین گوناگونی ریشه در آفرینش انسان و جهان دارد و این دستگاه آفرینش است که جان مایه زندگی آدمیان را در میان آنان تقسیم کرده و از این رهگذر، همگان را وامدار یکدیگر ساخته و به خدمت گرفته است. و هم اوست که بشر را با اندازه ها و گونه های گوناگون آفریده و به هر کسی سرشتی داده و از هر کسی فراخور توانش در عرصه فهم و عمل، تکلیف خواسته است. این گونه ناسانی ها، تا جایی که در مسیر دادگری باشد و از حدود و مرزهای عقل و شرع خارج و به آفات ستم ها، ضعف ها، زبونی ها و خواری ها، ناامنی ها، دست یازی ها و دست درازی ها دچار نشود، واقعیتی انکار ناپذیر، بلکه خوشایند و به صلاح و سداد بشر است. متن های دینی و تاریخ بشر، حاکی از درگیری ها و نزاع های دامنه دار انسان در حوزه اندیشه و عمل است؛ و از سوی دیگر، گزارش گر نقش پیامبران و مصلحان در کاهش و حل اختلاف ها و تنش ها. پیامبران و اولیای الهی، هم به سامان دادن اندیشه ها و باورها توجه داشته اند و هم به هنجار ساختن رفتارها.
بررسی گزاره صواب و خطای اجتهادها
به هر حال، یکی از مهم ترین گزاره هایی که شماری از اصولیان، زیر عنوان: (احکام اجتهاد ) در بوته بررسی قرار داده اند، گزاره صواب و خطای اجتهادها و اختلاف های فقهی است. این بحث، هرچند به ذات خود، یک مسأله اصولی نیست؛ زیرا در هیچ یک از دو مقدمه استدلال های فقهی قرار نمی گیرد و شاید بتوان آن را از بحث های ( فلسفه فقه ) به شمار آورد، که کم کم جای خود را در مباحث اصولی باز کرده، بلکه دامنه اش تا حوزه اختلاف ها و گوناگونی های اجتهاد در عرصه کلام و عقاید، گسترش یافته است. چنانکه اشاره شد، ناهمگونی و ناسازگاری در تفقه و اجتهاد، شاخه ای از ناهمگونی، ناسازگاری و گوناگونی در قلمرو گسترده اندیشه است. تجربه تاریخی و سرشت آدمی، به گوناگونی اندیشه ها و آرا گواهی می دهد. بی گمان، لازمه اندیشیدن، گوناگونی برداشت هاست؛ هرچند بایستگی مفاهمه و نیز امکان آن، از بایستگی وجود مسائل مورد وفاق و امکان دسترسی به آن مسائل پرده برمی دارد. اگر در کنار چنین بستر طبیعی و فطری، دیگر سبب ها و انگیزه های اختلاف را که در گذر زمان ، به درون متن های دینی و بر قلمرو فقه، مبانی و مقدمات علمی آن راه یافته اند، همه سویه بنگریم، دستاورد داد و ستد فکری آن زمینه و این انگیزه ها و سبب ها، وجود هزاران فرع و مسأله در باب های گوناگون فقه خواهد بود که همواره معرکه آراء بوده و هستند. توجه صاحب نظران به این اختلاف ها و ناسازگاری ها، کم کم زمینه ساز طرح مسأله معروف: (تخطئه و تصویب) شد و با این که چنین مسأله ای، از نگر منطقی، پیوند خردپسندی با بحث های مبانی و اصول فقه نداشت، به عنوان یک بحث نظری وارد باب های اصول فقه گردید و به درون کتاب های شیعه و اهل سنّت راه یافت. در این مجال، به مطالعه و بررسی سبب ها و انگیزه های اختلاف های فقهی می پردازیم و پژوهش درباره (تخطئه و تصویب) را به مجال دیگری وامی گذاریم.
انواع انگیزه و سبب اختلاف ها و ناهمگونی های فقهی
با توجه به آنچه اشاره شد، می توان انگیزه ها و سبب های اختلاف ها و ناهمگونی های فقهی را زیر دو عنوان کلّی نگریست:۱. سبب ها و انگیزه های ذاتی: مراد از این دسته از سبب ها و انگیزه ها، گوناگونی و اختلافی است که در متن کتاب و سنّت وجود دارد، یا به پندار شماری چنین است.۲. سبب ها و انگیزه های عرضی: مراد از سبب های عرضی اختلاف، عنصرهای خارج از متن است که به گونه ای در متن اثر گذاشته و فقیه را به چالش، اختلاف و گوناگونی فتوا ، می کشاند؛ بسان: تقیه ، جعل روایت ، پنهان شدن نشانه ها و پیدایی آن ها، زیادت و کاستی در ضبط روایات و دیگر موردها که در آینده به آن ها خواهیم پرداخت.
← سبب ها و انگیزه های ذاتی اختلاف
...

پیشنهاد کاربران

بپرس