ادب

[ویکی فقه] ادب (به فتح همزه و باء) به معنای شگفت ، عجب، دانش، معرفت و روش پسندیده است.
ادب در لغت نامه های عربی، تمرین دادن نفس و حسن اخلاق شمرده شده است و ابن منظور، ادب را راهنمای مردم به سوی کار پسندیده، و بازدارنده آن ها از کار زشت می داند.

ادب دراصطلاح
الف) باید دانست که به لحاظ اصطلاحی ادب در طی قرون به دو معنای عمده ادبیات (علوم ادبی) و ادب دینی (اخلاقیات) به کار رفته است ولی مقصود از آن در این بحث، ادب دینی می باشد؛ «حفظ حدّ و اندازه هر چیزی و تجاوز ننمودن از آن را ادب گویند. »
ب) تعاریف مشابه دیگری نیز وجود دارد. از جمله خواجه عبد الله انصاری پیرامون ادب اینگونه بیان می دارند: «ادب آن است که بنده در اثر شناختن ضرر و زیان تعدی از حدود الهی، حدّ میان غلو و جفا را حفظ کند.» و نیز در کتاب ارشاد القلوب دیلمی، می خوانیم: «حقیقت ادب، جمع شدن صفت های نیک و دور کردن صفات زشت است...»
ج)علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر گران سنگ المیزان به بیانی دیگر به تعریف ادب پرداخته و می فرمایند: «ادب، هیأت زیبا و پسندیده است که طبع و سلیقه چنین سزاوار می داند که هر عمل مشروعی چه دینی باشد مانند دعا و امثال آن و چه مشروع عقلی باشد مانند دیدار دوستان بر طبق آن هیأت واقع شود. به عبارت دیگر: ادب عبارتست از ظرافت عمل.»

ادب و تفاوت آن با اخلاق
در تعریف های ارائه شده از ادب، گروهی ادب را اخلاق دانسته و آن را حسن اخلاق تعریف کرده اند. اما با تأمل در این واژه در می یابیم که ادب با اخلاق، تفاوت دارد. در این رابطه شیخ طبرسی به ۶ تفاوت میان اخلاق و ادب اشاره کرده و می فرمایند:
۱ـ اخلاق از مسائل مربوط به روح انسانی بحث می کند ولی آداب مربوط به افعال بدن است.
۲ـ مسائل اخلاقی همیشه و در طول زمان ثابت بوده و تغییر در آن ها راه ندارد ولی آداب در زمان های مختلف متغیر و متفاوتند.
۳ـ مسائل اخلاقی از نظر مکان نیز ثبات داشته و در هر شهری و هر کشوری یکسان می باشند اما آداب در شهرها و کشورهای مختلف تغییر نموده و آداب هر منطقه مخصوص همان مکان است... .
۴ـ اخلاق علت است و آداب، معلول و ثمره آن است.
۵ـ در روایات اسلامی به آداب بیشتر از اخلاق اهتمام داده شده است.
۶ـ مسائل اخلاقی قابل استدلال عقلی می باشند ولی برای آداب، استدلالی عقلی وجود نداشته و تابع ذوق و سلیقه مردم می باشند.»

ادب از منظر قرآن
...

[ویکی اهل البیت] «اَدَب» جمع آن آداب است. اصل این واژه به معنای دعا (فراخواندن) بوده و اَدْب به معنای دعوت و جمع کردن مردم بر سر سفره خود نیز از همین ریشه است.
مفهوم متعارف اَدَب نیز با معنای لغوی آن ارتباط دارد. گویا ادب سفره ای از نیکی ها است که مردم بر گرد آن جمع می شوند و همگان آن را نیکو می شمارند. این واژه در فارسی با کلمات متعدد دیگری مانند فرهنگ، هنر، حُسن معاشرت، حُسن محضر، طور پسندیده، حرمت، و ... پیوند معنایی دارد.
تعاریف متعددی از این واژه در فرهنگ نامه های فارسی ارائه شده که در عمده آن ها به عناصری مانند: نیکی احوال و رفتار پسندیده و شایسته بودن و حُسن معاشرت و رعایت حرمت اشخاص توجه شده است.
واژه اَدَب در قرآن کریم بکار نرفته ولی در آیات فراوانی به مفهوم آن که مجموعه گسترده ای از روابط فردی و اجتماعی را دربرمی گیرد، اشاره شده است.
در این مقاله به بحث از آداب عمومی بسنده می شود.
یکی از آداب مورد توجه قرآن، ادب حضور در مکان هایی است که نوعی تقدس دارند. این مکان ها یا همانند مساجد و معابد از آغاز، مکانی مقدس در نظر گرفته شده اند؛ چنانکه خداوند به حضرت موسی علیه السلام فرمان می دهد. هنگام حضور در سرزمین مقدس «طُوی» کفش ها را درآورده، پای برهنه باشد: «فَاخلَع نَعلَیکَ اِنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُوًی». (سوره طه/20،12)
یا به واسطه حضور اولیای خاص الهی مانند پیامبران، قداست یافته اند؛ چنان که افراد باایمان موظف اند هنگام حضور در خانه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ادب را رعایت کرده با اجازه وارد شوند: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَدخُلوا بُیوتَ النَّبیِّ اِلاّ اَن یُؤذَنَ لَکُم ...». (سوره احزاب/33،53)

[ویکی فقه] ادب (ادبیات). ادب اصطلاحی عربی (جمع: آداب)، به معنی دانش و حسن رفتار و اخلاق و تربیت، که به نوعی از ادبیات اطلاق می شود و در فارسی برابر است با فَرْهَنْگ و نزدیک است به آیین به معنی رسم و قاعده. در شاهنامه و دیگر تالیفات مرتبط با فرهنگ ایران باستان، ادب عبارت است از «نازکی و اندازه در پندار و گفتار و کردار».
کهن ترین گواه موجود ادب در زبان فارسی در این بیت شهید بلخی (متوفّی پیش از ۳۲۵ ق) آمده است: با ادب را ادبْ سپاه بس است ••• بی ادب با هزار کـس تنهاسـت
تعریف ادب در شاهنامه
در شاهنامه و دیگر تالیفات مرتبط با فرهنگ ایران باستان، ادب عبارت است از «نازکی و اندازه در پندار و گفتار و کردار».
مراد از نازکی و ظرافت و نرم گویی
نازکی، یعنی «ظرافت کمال مطلوب» و اندازه یعنی «میانه روی در همۀ کارها» دو خصیصه و معیار مهمّ ادب است. ظرافت در آیین سخن گفتن، آن است که در سخن باید «نرم گو» بود . مراد از نرم گویی این است که هنگام سخن گفتن باید لحن و آهنگ سخن نرم و آهسته باشد.
نمونه ای از ظرافت
...

واژه ای با معانی مختلف ازجمله فرهنگ، دانش، هنر حسن معاشرت و اخلاق حسنه و غیره. این واژه در صدر اسلام در زبان عربی پدیدار شد. برخی ریشۀ آن را عربی، عده ای یونانی، پهلوی، سُریانی دانسته اند و وجوه اشتقاقی نیز برای آن ذکر کرده اند. معنای اصطلاحی آن در دوره های مختلف متفاوت بوده است. ادب به معنای سنّت ها و آیین ها، رعایت رسم و قاعده و ظرافت زیبایی و اندازه در رفتار و گفتار و کردار دانسته شده است و از این رو در بسیاری از زمینه ها در معنای اصطلاحی خود به کار رفته است، مانند ادب درس، ادب نفس، ادب گفتار، ادب قاضی، ادب کاتب. در معنای اصطلاحی علم ادب به مجموعۀ اصول و قواعدی اطلاق می شد که شخص با استفاده از آن ها کلام خود را از همۀ اقسام خطا مصون بدارد و علم ادب را براساس این تعریف جامع علوم مختلفی دانسته اند که برخی تعداد علوم ادب را دَه علم، برخی دوازده علم یا بیشتر دانسته اند و با اختلافاتی این علوم را برشمرده اند. بعضی نیز علوم ادب را به دو دستۀ اصول و فروع تقسیم کرده اند. به هرحال علم ادب از این نظر شامل اکثر علوم ادبی بود و علم هایی چون نحو، لغت، تصریف، عروض، قافیه، صنعت شعر، تاریخ، شرع، انساب، معانی، بیان، بدیع، اشتقاق را دربر می گرفت و ادیب به کسی گفته می شد که در جمیع علوم فوق مهارت داشت.

ادب (ادبیات). اصطلاحی در هنر و ادبیات (در لغت به معنی ظرافت، دانش، هنر، اخلاق نیک). مجموعۀ آثار نوشتاریِ هر زبان که عواطف و احساسات گوینده را بیان کرده باشد؛ آثاری که انواع ادبی، مانند حماسه و تغزل و روایت و نمایش نامه و رمان، را دربر می گیرد. ادب، در این معنی، مترادف ادبیات است. همچنین علم شناخت و ارزشیابی و نقد آثار ادبی و قدرت بازشناسی آثار خوب از بد که دربردارندۀ علوم ادبی، مانند صرف و نحو و معانی و بیان و عروض و بدیع، است. ادب، در این معنی، مترادف نقد ادبی است.

ادب (عرفان). از مهم ترین دستورات سلوکی عارفان. شماری از آنان معتقدند که سالک هرچه یافت، از ادب یافت. اینان، ادب را به معنیِ پاس داشتن حریم الهی، و حفظ حدودِ عبد مابین دو مرتبۀ غلو و جفا دانسته اند. از این رو، شطحیاتِ صادره از بعضی سالکان را، مخالف ادب، و مایۀ توقف در سیر، یا حتی احباط مرتبت آنان دانسته اند.

ادب (نشریه). اَدَب (نشریه)
هفته نامۀ غیردولتی. با خط نستعلیق و چاپ سنگی در ۱۳۱۶ق در تبریز، در ۱۳۱۸ق در مشهد، و سپس از ۲۷ رجب ۱۳۲۱ (۲۶ مهر ۱۲۸۲ش) تا ۱۸ ربیع الثانی ۱۳۲۴ق (۲۱ خرداد ۱۲۸۵ش) در تهران منتشر شد. صاحب امتیاز آن میرزا صادق خان ادیب الممالک فراهانی بود. انتقال هفته نامه از مشهد به تهران ظاهراً به دستور مظفرالدین شاه بوده است. از ربیع الاول ۱۳۲۳ق، پس از آن که ادیب الممالک به باکو رفت، سرپرستی آن به مجدالاسلام کرمانی سپرده شد. هفته نامه در دو نسخۀ متفاوت (چاپ سنگی و چاپ سربی) چاپ و منتشر می شد که در چاپ سربی نام دست اندرکاران نمی آمد و ویژۀ مطالب سیاسی و اجتماعی بود، اما صفحه های چاپ سنگی بیشتر به آگاهی های عمومی و پاورقی و ادب و کاریکاتور اختصاص داشت. ادب تهران با ادب مشهد و تبریز متفاوت است، زیرا شیخ احمد مجدالاسلام شیوه ای مستقل پیش گرفته بود و با چاپ مقاله ها و خبرهای روشنگر شأن و اعتبار ادب را بالا برده بود. در ربیع الثانی ۱۳۲۴، روزنامه به جرم سخن گفتن از مشروطه و جمهوری و آزادی و مساوات و برابری توقیف شد و مجدالاسلام به کلات تبعید و ادب برای همیشه خاموش شد. شیوۀ نگارش ادب مغلق است. ادب خبرهای برون مرزی را از روزنامه های روسی و عربی یا از روزنامۀ خلاصةالحوادث می گرفت. از ویژگی های آن، پاورقی آن بود که بیشتر از زبان عربی و فرانسوی برگردانده می شد. ادب مشهد از شمارۀ پنجم سال سوم، در صفحۀ نخست، کاریکاتور داشت. ادب تهران نیز در صفحۀ آخر همواره کاریکاتوری چاپ می کرد. ادب طنزی سیاسی ـ اجتماعی داشت.