[ویکی فقه] خبر واحد، اصطلاحی در علوم حدیث و فقه و کلام ، ناظر به روایتِ حاوی امری دینی که با توجه به شمار راویان آن، به مرتبه تواتر نرسیده و به خودیِ خود علم آفرین نیست.
این اصطلاح، بیش از همه نزد عالمان فقه و اصول و در مرتبه بعد نزد متکلمان کاربرد داشته و از دومین سده اسلامی در میان فقهای همه مذاهب فقهی و برخی مذاهب کلامی، محلّ بررسی و مناقشه و اعلام نظر بوده است. منشأ این بحث در میان فقهای مذاهب، از یک سو رفع منع روایت و کتابت سنّت و حدیث پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم و تشویق به تدوین مصنَّفات حدیثی و متعاقب آن، فراهم آمدن شماری از جوامع حدیثی و از سوی دیگر اجماع بر وجوب پیروی از سنّت آن حضرت در امر دین ، نزد همه فقها و ائمه مذاهب، بود. در واقع، سنّت پیامبر، شامل قول و فعل و تقریر، از طریق خبر انتقال یافت و بنابراین، هم ماهیت خبر و هم تاریخ یک قرنه خبرِ حاوی سنّت، پرسش هایی را پیش کشید، با این قدر مشترک که این اخبار به چه ملاکی پذیرفته می شوند. به تعبیر دیگر، خبر از آن حیث که حاکی سنّت بود بررسی شد و به تدریج، عمده مباحث پیرامون آن ــکه جای اصلی آن علم بلاغت است ــ به کتاب های اصول فقه راه یافت؛ مباحثی از قبیل تعریف خبر، اقسام خبر به اعتبارات گوناگون، شروط پذیرش خبر، نسبت خبر با قرآن و تعارض دو خبر. در این میان، جدّی ترین بحث، تقسیم خبر به اعتبار راه دریافت آن ــاصطلاحآ اِسناد خبرــ بود، از آن رو که این شاخص، مهم ترین منشأ اطمینانِ گیرنده خبر به راست یا دروغ بودن آن یا عدم حصول اطمینان وی به درست یا نادرست بودن خبر و بنابراین درنگ درباره آن است. غالب محققان از همان آغاز، خبر را از نظر شماره راویان به دو گونه متواتر و آحاد تقسیم کردند و ضمن اقامه دلیل بر قطعی بودن صدور خبر متواتر و بنابراین علم آفرینیِ آن، درباره گونه دیگر، پرسش های فراوانی را مطرح کردند که مجموعه پاسخ های دانشمندان به این پرسش ها و مواجهات ایشان با این گونه خبر، مبحث دراز دامن خبر واحد را شکل داد. بر این اساس، مراد از خبر واحد خبری است که شمار راویان اصلی آن کمتر از آن است که برای مخاطب، نسبت به صدور آن علم ایجاد کند، خواه راوی اصلی یک تن باشد و خواه چند تن باشند. به عبارت دیگر، خبر واحد ترکیب اضافی به معنای خبر راوی واحد است هرچند تعبیر «خبرٌواحدٌ» نیز گاه به کار رفته که ناظر به وصف خبر است. به همین دلیل، در دوره های اخیر، برخی مؤلفان کتاب های اصول فقه فصل مقوِّم خبر واحد را «ایجاد نشدن علم به صدور خبر برای مخاطب» دانسته اند، نه شمار راویان آن. در هر صورت، بر اساس تعریف مذکور، اصطلاح خبر واحد طیف وسیعی از اخبار را دربرمی گیرد؛ از اخباری که حتی حداقل گمان به درستی آن ها در مخاطب نیز ایجاد نمی شود تا اخباری که گمان به درستی آن ها تا مرحله همسایگی علم ارتقا می یابد (اصطلاحاً «ظنّ مُتاخمِ علم»). گاهی نیز قرائن صدور خبر واحد چنان فراوان و مؤید یکدیگرند که به صورت بندی علم می انجامد. این طیف گسترده منشأ نام گذاری اقسامی از خبر واحد (مستفیض، متضافر، مشهور، محفوف به قرائن، مجهول و جز آن) شده است. گفتنی است که ابواسحاق شیرازی خبر واحدی را که نزد امت اسلامی مقبول واقع شده (تَلَقَّتْه الامّةُ بالقبولِ) علم آفرین می داند، اما غزالی، علم آفرینیِ این نوع خبر را که از آن به خبر مستفیض تعبیر کرده، نفی کرده است.
سیر تاریخی
بحث نظام مند درباره خبر واحد را اولین بار شافعی مطرح و آرای مختلف در این باب را به تفصیل بررسی کرد. وی نخست در الرساله و سپس در کتاب جماع العلم از الکتاب الاُمّ و اختلاف الحدیث به این بحث پرداخت. نقطه عزیمت شافعی در الرساله، بیان ویژگی ها و جهات گوناگون علم دینی است.
← دو گونه علم از دیدگاه شافعی
برای اثبات اعتبار خبر واحد در حوزه دین ــو به طور خاص فقه ــ مجموعه ای از دلایل نقلی و عقلی مطرح شده است. دلایل نقلی در سه گونه آیات و اخبار و اجماع جای می گیرند. مهم ترین آیات مورد استناد عبارت اند از :
← آیه ۶ حجرات (آیه نبأ)
...
این اصطلاح، بیش از همه نزد عالمان فقه و اصول و در مرتبه بعد نزد متکلمان کاربرد داشته و از دومین سده اسلامی در میان فقهای همه مذاهب فقهی و برخی مذاهب کلامی، محلّ بررسی و مناقشه و اعلام نظر بوده است. منشأ این بحث در میان فقهای مذاهب، از یک سو رفع منع روایت و کتابت سنّت و حدیث پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم و تشویق به تدوین مصنَّفات حدیثی و متعاقب آن، فراهم آمدن شماری از جوامع حدیثی و از سوی دیگر اجماع بر وجوب پیروی از سنّت آن حضرت در امر دین ، نزد همه فقها و ائمه مذاهب، بود. در واقع، سنّت پیامبر، شامل قول و فعل و تقریر، از طریق خبر انتقال یافت و بنابراین، هم ماهیت خبر و هم تاریخ یک قرنه خبرِ حاوی سنّت، پرسش هایی را پیش کشید، با این قدر مشترک که این اخبار به چه ملاکی پذیرفته می شوند. به تعبیر دیگر، خبر از آن حیث که حاکی سنّت بود بررسی شد و به تدریج، عمده مباحث پیرامون آن ــکه جای اصلی آن علم بلاغت است ــ به کتاب های اصول فقه راه یافت؛ مباحثی از قبیل تعریف خبر، اقسام خبر به اعتبارات گوناگون، شروط پذیرش خبر، نسبت خبر با قرآن و تعارض دو خبر. در این میان، جدّی ترین بحث، تقسیم خبر به اعتبار راه دریافت آن ــاصطلاحآ اِسناد خبرــ بود، از آن رو که این شاخص، مهم ترین منشأ اطمینانِ گیرنده خبر به راست یا دروغ بودن آن یا عدم حصول اطمینان وی به درست یا نادرست بودن خبر و بنابراین درنگ درباره آن است. غالب محققان از همان آغاز، خبر را از نظر شماره راویان به دو گونه متواتر و آحاد تقسیم کردند و ضمن اقامه دلیل بر قطعی بودن صدور خبر متواتر و بنابراین علم آفرینیِ آن، درباره گونه دیگر، پرسش های فراوانی را مطرح کردند که مجموعه پاسخ های دانشمندان به این پرسش ها و مواجهات ایشان با این گونه خبر، مبحث دراز دامن خبر واحد را شکل داد. بر این اساس، مراد از خبر واحد خبری است که شمار راویان اصلی آن کمتر از آن است که برای مخاطب، نسبت به صدور آن علم ایجاد کند، خواه راوی اصلی یک تن باشد و خواه چند تن باشند. به عبارت دیگر، خبر واحد ترکیب اضافی به معنای خبر راوی واحد است هرچند تعبیر «خبرٌواحدٌ» نیز گاه به کار رفته که ناظر به وصف خبر است. به همین دلیل، در دوره های اخیر، برخی مؤلفان کتاب های اصول فقه فصل مقوِّم خبر واحد را «ایجاد نشدن علم به صدور خبر برای مخاطب» دانسته اند، نه شمار راویان آن. در هر صورت، بر اساس تعریف مذکور، اصطلاح خبر واحد طیف وسیعی از اخبار را دربرمی گیرد؛ از اخباری که حتی حداقل گمان به درستی آن ها در مخاطب نیز ایجاد نمی شود تا اخباری که گمان به درستی آن ها تا مرحله همسایگی علم ارتقا می یابد (اصطلاحاً «ظنّ مُتاخمِ علم»). گاهی نیز قرائن صدور خبر واحد چنان فراوان و مؤید یکدیگرند که به صورت بندی علم می انجامد. این طیف گسترده منشأ نام گذاری اقسامی از خبر واحد (مستفیض، متضافر، مشهور، محفوف به قرائن، مجهول و جز آن) شده است. گفتنی است که ابواسحاق شیرازی خبر واحدی را که نزد امت اسلامی مقبول واقع شده (تَلَقَّتْه الامّةُ بالقبولِ) علم آفرین می داند، اما غزالی، علم آفرینیِ این نوع خبر را که از آن به خبر مستفیض تعبیر کرده، نفی کرده است.
سیر تاریخی
بحث نظام مند درباره خبر واحد را اولین بار شافعی مطرح و آرای مختلف در این باب را به تفصیل بررسی کرد. وی نخست در الرساله و سپس در کتاب جماع العلم از الکتاب الاُمّ و اختلاف الحدیث به این بحث پرداخت. نقطه عزیمت شافعی در الرساله، بیان ویژگی ها و جهات گوناگون علم دینی است.
← دو گونه علم از دیدگاه شافعی
برای اثبات اعتبار خبر واحد در حوزه دین ــو به طور خاص فقه ــ مجموعه ای از دلایل نقلی و عقلی مطرح شده است. دلایل نقلی در سه گونه آیات و اخبار و اجماع جای می گیرند. مهم ترین آیات مورد استناد عبارت اند از :
← آیه ۶ حجرات (آیه نبأ)
...
wikifeqh: اصطلاح_خبر_واحد