امتیاز نفت شمال

[ویکی فقه] مسئله «امتیاز نفت شمال» یکی از امتیازاتی بود که در دروان شاهنشاهی از طرف دولت ایران به دولت شوروی، برای استخراج نفت شمال کشور داده شد. و یکی از بحران های مجلس چهاردهم و حتی کشور بود.
مسئله «امتیاز نفت شمال» زمینه یکی از جدی ترین بحران های مجلس چهاردهم و حتی کشور را فراهم آورد. سال ۱۳۱۲ش در امتیاز دارسی، بعد از ماه ها گفت وگو و کشمکش، میان حکومت رضاشاه و شرکت نفت، تجدید نظر، و با عنوان «قرارداد ۱۹۳۳» اجرا شد؛ از این رو مسئله نفت، در عمل از جرگه مباحث و ملاحظه های سیاسی و اقتصادی خارج شد.تمدید و تجدید امتیاز دارسی، مثل آتشی زیر خاکستر، پنهان بود که درخواست روس ها برای سپردن امتیاز کشف و بهره برداری از نفت کویر خوریان به آنها، این آتش را شعله ور ساخت. در واقع، شوروی در برابر امتیازی که در جنوب به دولت انگلیس داده شده بود، امتیازی همانند آن را از ایران درخواست کرد.
چگونگی طرح امتیاز نفت شمال
در اسفند ۱۳۲۲ دو هیئت انگلیسی و آمریکایی از سوی «شرکت نفت سوکونی- واکیوم»، «سینکلر آمریکایی» و «شرکت رویال داچ شل انگلیسی - هلندی» به تهران آمدند و هر دو، امتیاز نفت را در ناحیه های جنوب شرقی ایران درخواست کردند. مذاکره ها و حتی حضور نمایندگان مزبور در تهران، محرمانه مانده بود و جز چند نفر از مقام های بلندپایه دولت، کسی از گفت و گوهای «ساعد» با آنان اطلاعی نداشت تا اینکه در مجلس از دولت سؤال شد و «دکتر رادمنش»، سخنگوی فراکسیون حزب توده اعلام کرد که با دادن امتیاز به دولت های خارجی، به طور کلی مخالفیم. به محض اینکه شوروی ها از طریق عوامل خود از مذاکرات نفت آگاه شدند، آنها نیز دست به کار شدند و در شهریور ۱۳۲۳، هیئتی را به ریاست «سرگئی کافتارادزه»، معاون وزارت خارجه شوروی به تهران فرستادند تا امتیاز نفت شمال را درخواست کند. وی پس از ملاقات با نخست وزیر و جلب نظر مساعد وی، به شمال رفت تا قسمت های نفت خیز آن مناطق را بررسی کند و در بازگشت، درخواست امتیاز استخراج نفت را در بعضی از استان های شمالی ایران به دولت داد.
واکنش دولت ساعد در دادن امتیاز به شوروی
پس از مدتی سکوت و سیاست دولت، سرانجام، دولت ساعد در ۱۶ مهر ۱۳۲۳، در جلسه خصوصیِ مجلس شورای ملی اعلام داشت: «هیئت دولت تصمیم گرفته است که موضوع اعطای امتیاز نفت، تا خاتمه جنگ جهانی و معلوم شدن وضعیت اقتصادی جهان، مسکوت بماند.» این تصمیم دولت اقدامی علیه شوروی تلقی شد و رئیس هیئت نمایندگی شوروی، آن را رویه ای با هدف تیرگی روابط دو کشور توصیف کرد. مقصود اصلی دولت شوروی از گرفتن امتیاز نفت شمال، داشتن یک منبع اقتصادی و ایجاد موازنه نفوذ با انگلیس در ایران بود. سیاست دولت شوروی همواره این بود که از حضور نیروهای خود در ایران و از اتفاق نظری که با دولت انگلیس، رقیب دیرینه خود در ایران حاصل کرده بود و از فتوحاتی که پس از عقب نشینی سپاهیان آلمان از استالینگراد در جبهه مشرق اروپا نصیبش می شد و از کرسی هایی که برای دوستان و موافقان سیاسی خود در مجلس شورای ملی به دست آورده بود، برای گرفتن امتیازهایی از ایران و از جمله امتیاز نفت به نحو احسن استفاده کند. ۲۷ شهریور ۱۳۲۳ نخست وزیر ساعد، در یک سخنرانی، به صورت رسمی، نظر خود را درباره اعطای امتیاز اعلام داشت و پس از ذکر تاریخچه ای از پیشنهادهای رسیده و اقدام های دولت، اظهار کرد که در جریان مذاکره با کمپانی های انگلیسی و آمریکایی برای حفظ منافع عالی کشور در حال و آینده، در جلسه ۱۱ شهریور ۱۳۲۳ هیئت وزیران، تصمیم گرفته شد که پیش از روشن شدن اوضاع اقتصادی و مالی دنیا و استقرار صلح عمومی، مطالعه اعطای هیچ گونه امتیاز خارجی، ضروری نیست. دو هفته پس از این تصمیم گیری، آقای «کافتارادزه» جانشین کمیسر خارجی دولت شوروی به تهران آمد و درباره درخواست امتیاز نفت در برخی از منطقه های ایران با ساعد مذاکره کرد. بعد از سخنرانی ساعد در مجلس شورای ملی، روز دوم آبان، کافتارادزه، یک کنفرانس مطبوعاتی در محل سفارت بزرگ شوروی تشکیل داد و اظهار داشت: «...دولت اتحاد جماهیر شوروی در نظر دارد امتیاز نواحی آذربایجان شمالی و گیلان و مازندران و قسمتی از ناحیه سمنان و چند ناحیه از خراسان شمالی (شمال قوچان) را تحصیل کند.»
واکنش حزب توده و مصدق
...