امثال و حکم

دانشنامه اسلامی

[ویکی نور] «امثال و حکم» اثر علی اکبر دهخدا، به موضوع ضرب المثل ها و حکمت های ادب فارسی است. زمانی که دهخدا به تدوین لغت نامه خود پرداخت یادداشت های «امثال و حکم» را نیز در لغت نامه وارد کرده بود و اعتماد الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت از ایشان درخواست کرد که «امثال و حکم» را از یادداشت ها مجزا کند و جداگانه منتشر سازد، وی نیز موافقت کرد و یادداشتهای خود که حاوی مثل، حکمت، اصطلاح و حتی اخبار و احادیث بود را به طور جداگانه منتشر نمود.
کتاب حاوی مقدمه ای از ناشر و متن کتاب است که مانند کتب لغت به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
در پیشگفتار کتاب پس از توضیح شیوه نگارش کتاب و اهمیت موضوع آن، شرحی حالی از دهخدا و آثار او به اختصار آمده است.
کتاب مشتمل بر حدود سی هزار عنوان ضرب المثل، حکمت، اصطلاح و کنایه است و نزدیک به ده هزا مثل یا حکمت و کنایه و اصطلاح به عنوان نظیر و مرادف آمده و عنوان نیافته است.
دهخدا در تالیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده است که بیش تر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن ها است. مولف مفهوم ضرب المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی درهم آمیخته است.دهخدا 45 هزار بیت از شاعران کلاسیک مانند: فردوسی، سعدی، نظامی و جلال الدین رومی در کتاب خود آورده است. بیش تر این بیت ها شکل های گوناگون یک ضرب المثل است که هر شاعری به سلیقه خود و با بیانی خاص به نظم در آورده است.

[ویکی فقه] امثال و حکم (ابهام زدایی). امثال و حکم ممکن است در معانی ذیل به کار رفته و یا عنوان برای کتاب های ذیل باشد: • امثال و حکم (دهخدا)، اثر علی اکبر دهخدا، در موضوع ضرب المثل ها و حکمت های ادب فارسی • امثال و حکم (سخنان پندآمیز)، سخنان پندآمیز و عبرت انگیز رایج در میان مردم• امثال و حکم (ادبی)، در اصطلاح خاص ادبی، نوع خاصی در فارسی معادل داستان
...

[ویکی فقه] امثال و حکم (ادبی). مثل در لغت به معنی مانند و شبیه است.
امثال و حکم چیست؟امثال و حکم را می توان به سه دسته تقسیم کرد:۱. امثال؛۲. ضرب المثل؛۳. تمثیلات.
← أ. امثال
یکی از مظاهر فرهنگ و تمدن و ادبیات هر کشور امثال و حکم و کلمات قصار و پر مغزی می باشد که از دهان بزرگان علم و ادب و یا مردم عامی آن دیار تراوش کرده است. در زبان فارسی بیش از هر زبان زنده ی دنیا مثل و حکمت است که هر کدام دارای یک جهان ذوق و اندیشه و حلاوت و حسن تعبیر در ادای مقصود آن می باشد، به کار رفته است. ارسطو هزاران سال پیش از این، معتقد بوده است که امثال و حکم در حُکم خوشه های حکمت باستانی می باشد که در پرتو ایجاز، درستی و صواب از خطر نابودی در امان مانده است. یک ویژگی داستان های امثال آن است که این داستان ها بازمانده از سده های پیشین است و به شخص خاص و افراد معینی تعلق دارند، گاه چنین است که داستانی با حوادث زندگی شخصی سرشناس مطابق می آید و با نام آن شخص تاریخی مشهور می شود و در حقیقت به سبب آن مَثل نام آن بزرگ نیز پیوسته در یادها و برسر زبان ها می ماند. برای نمونه این مثل: خودم به جا، خرم به جا؛ که در یک ماخذ به نام خواجه نصیرالدین طوسی و در جای دیگر به سعدی نسبت می دهند. برخی محققان کوشیده اند برای برخی داستان های مثل، ریشه های تاریخی و زمان معین بیابند، گرچه این کار تنها ابعادی از موضوع را روشن می کند و تعدد روایات و انسان ها و پراکندگی جغرافیایی آن ها را نشان می دهد اما به طور قطع نمی تواند تاریخ دقیق و زمان ساخت آن را معلوم کند. این قضیه این نکته را نشان می دهد که برخی از داستان ها را مردم ساخته اند و بعدها در ادبیات رسمی راه یافته است. مثلا "انجوی شیرازی" روایتی از این مثل را از مردم "جَهَق" قمصر کاشان نقل می کند که: «به شتر گفتند از کجا می آیی؟ گفت: از حمام، گفتند از پاشنه پایت پیداست»؛ و مولوی این داستان را به این گونه نقل می کند: آن یکی پرسید اشتر را که هی ••• از کجا می آیی ای فرخنده پیگفت از حمام گرم کوی تو ••• گفت پیداست از زانوی تو اما زرین کوب عقیده ای غیر از این دارد. او معتقد است مردم از عهده ی خلق ابداع برنمی آیند و این هنرمندان و شاعران بی نام و نشان و خوش قریحه اند که به زبان عامه ی مردم سخن می گویند و به شیوه ی آن ها می اندیشند و افسانه ها و اندرزها و حکمت های آنان بر زبان ها می افتد. در هر صورت این امثال و حکمت هایشان در طی دوران و در میان افراد و قوم ها به زیبایی و ارتقا هنری رسیده اند، در هر صورت ضرورت ها و نیازهای مردم آفریننده های آن هاست که صدها سال سینه به سینه به دست ما رسیده است .
امثال در نظم و نثر
...

[ویکی فقه] امثال و حکم (دهخدا). «امثال و حکم» اثر علی اکبر دهخدا ، به موضوع ضرب المثل ها و حکمت های ادب فارسی است.
زمانی که دهخدا به تدوین لغت نامه خود پرداخت یادداشت های «امثال و حکم» را نیز در لغت نامه وارد کرده بود و اعتماد الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت از ایشان درخواست کرد که «امثال و حکم» را از یادداشت ها مجزا کند و جداگانه منتشر سازد، وی نیز موافقت کرد و یادداشتهای خود که حاوی مثل، حکمت ، اصطلاح و حتی اخبار و احادیث بود را به طور جداگانه منتشر نمود.
ساختار کتاب
کتاب حاوی مقدمه ای از ناشر و متن کتاب است که مانند کتب لغت به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
گزارش محتوا
در پیشگفتار کتاب پس از توضیح شیوه نگارش کتاب و اهمیت موضوع آن، شرحی حالی از دهخدا و آثار او به اختصار آمده است. کتاب مشتمل بر حدود سی هزار عنوان ضرب المثل، حکمت ، اصطلاح و کنایه است و نزدیک به ده هزا مثل یا حکمت و کنایه و اصطلاح به عنوان نظیر و مرادف آمده و عنوان نیافته است. دهخدا در تالیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده است که بیش تر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن ها است. مولف مفهوم ضرب المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی درهم آمیخته است. دهخدا ۴۵ هزار بیت از شاعران کلاسیک مانند: فردوسی ، سعدی ، نظامی و جلال الدین رومی در کتاب خود آورده است. بیش تر این بیت ها شکل های گوناگون یک ضرب المثل است که هر شاعری به سلیقه خود و با بیانی خاص به نظم در آورده است. وی از منابع مختلفی در تنظیم کتاب استفاده کرده که از آن جمله است: ۱- مجموعه «امثال میدانی» که در سده پنجم هجری به زبان عربی تالیف شده است. دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب المثل عربی بر گرفته و به مجموعه خود وارد کرده است. ۲- «مجموعه مختصر امثال» چاپ هندوستان که یکصد ضرب المثل از آن اقتباس کرده است. ۳- «جامع التمثیل» که در هند و در سده ۱۱ هجری چاپ شده و دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن در کتاب خود آورده است. ۴- «شاهد صادق» که یک مجموعه هندی است و دهخدا توجه ویژه ای به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده است. گروهی بر کتاب خرده گرفتند که عنوان کتاب «امثال و حکم» است ولی در طی آن اصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و کلمات دیگری که مثل نیستند وارد شده است. دهخدا بر این خرده گیری چنین پاسخ گفته است که اگر عنوان کتاب «امثال و حکم و مصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و...» یا نظیر آن انتخاب می گردید، عنوانی دراز می شد و احتراز از آن واجب بود و از او به عنوان مختصر «امثال و حکم» اکتفا شد. راه دیگر این بوده است که آن اصطلاحات و... حذف شود و طبیعی است که آن حذف، پاسخگوی خرده گیران می توانست باشد؛ اما محرومیت خوانندگان از فواید آنها جبرانی نمی توانست داشته باشد. دهخدا به پیروی از رسم و شیوه شاعران و نویسندگان قدیم ایران ، ضرب المثلها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب ها و دیوان ها آمده نقل کرده است. چنان که گویی اصلا درصدد گردآوری فولکلور (فرهنگ و دانش عامه) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این رو است که ضرب المثلها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مرادف امثال و حکم ادبی ذکر گردیده است.
وضعیت کتاب
...

[ویکی فقه] امثال و حکم (سخنان پندآمیز). اَمْثال وَ حِکَم، سخنان پندآمیز و عبرت انگیز رایج در میان مردم می باشد.
امثال، جمع مَثَل و مِثْل در زبان عربی به معانی همتا و مانند، برهان و دلیل ، مطلق سخن ، و پند و عبرت به کار رفته است.
← نخستین تعریف از مثل
حِکَم، جمع حکمت، در لغت به معانی کلام سازگار با حقیقت ، کار صحیح، عدالت ، علم و بردباری به کار می رود. این واژه به مجموعه رفتارهای اخلاقی و فرهنگی هر ملتی اطلاق می گردد که از خرد عام سرچشمه گرفته، و از واقعیات ملموس زندگی و جامعه استنباط شده است.
← پیوند امثال و حکم
در اواسط سده ۳ق ابوعکرمه عامر بن عمران ضبی (۲۵۰ق) الامثال خود را نگاشت. وی در این اثر از مؤرج سدوسی بسیار الهام گرفته است. ابوعکرمه به شرح تعبیرات لغوی واژه های نامأنوس بیش ازضرب المثل ها توجه داشته است. در الامثال افزون بر ۱۲۰ضرب المثل، ۲۵۰ بیت شعر نیز وجود دارد. از این رو، آن را گنجینه ای از اشعار کهن عرب دانسته اند. وی از روایت اصمعی، ابن اعرابی و مفضل ضبی بیش از دیگران بهره برده است.
سایر مولفین سده ۳ قمری
...

دانشنامه آزاد فارسی

اَمثال و حِکم
گردآوری و تألیف علی اکبر دهخدا، مجموعه ای از امثال عامیانۀ متداول به فارسی. مؤلف در هنگام تدوین لغت نامۀ خود می خواست امثال و حکایات را به پیروی از لاروس بزرگ فرانسوی بین لغات بگنجاند، اما به پیشنهاد اعتمادالدوله قراگوزلو ـ وزیر معارف وقت ـ آن ها را از لغات مجزا کرد. این کتاب حدود ۵۲ هزار مدخل دارد که به صورت الفبایی تنظیم شده است. از ویژگی های این اثر، جمع آوری دقیق و تقریباً جامع امثال عامیانۀ فارسی، آوردن ابیات شاعران و جملات فراوان عربی، استناد به منابع فراوان و مهم فارسی و عربی و هندی، یادآوری سرچشمۀ مثل ها یا احیاناً خاستگاه اسطوره ای و نظایر ادبی آن هاست. دهخدا در تدوین این اثر، به همان منابع و مأخذ مکتوب لغت نامه اکتفا کرده است؛ به همین سبب، نمی توان در آن مثل های شفاهی را از مثل های مکتوب تفکیک کرد. با این حال، این کتاب به سبب جمع آوری مثل ها، آیات، حکایات، اخبار و افسانه های تمثیلی اهمیت فراوان دارد. این اثر نخستین بار با حمایت اعتماد الدوله و با پایمردی رعدی آذرخشی، میان سال های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ش، در ۴ جلد با عنوان نامۀ داستان یا امثال و حکم به چاپ رسید.

مترادف ها

adage (اسم)
ضرب المثل، مثل، امثال و حکم

saw (اسم)
ضرب المثل، امثال و حکم، مثال، اره، لغت یا جمله ضرب المثل، هراسبابی شبیه اره، منشار

apothegm (اسم)
امثال و حکم، کلام موجز

فارسی به عربی

اقوال ماثورة , منشار

پیشنهاد کاربران

بپرس