امر بین الامرین

[ویکی فقه] عقیده امامیه در مورد کارهای اختیاری انسان و در برابر جبر و تفویض می باشد.
این نظریه نخستین بار توسط امیرمؤمنان (علیه السلام) مطرح شده است. فردی درباره حقیقت قدر از حضرت علی (علیه السلام) پرسید. امام (علیه السلام) از او خواست که در این مسئله عمیق و پیچیده وارد نشود، ولی آن فرد بر درخواست خود اصرار ورزید. امام (علیه السلام) فرمود: اکنون که از درخواست خود صرف نظر نمی کنی بدان که در باب قدر نه جبر در کار است و نه تفویض، بلکه امری میان دو امر است.
در این زمینه از دیگر امامان اهل بیت به ویژه امام صادق و امام رضا (علیهماالسلام) احادیث فراوانی وارد شده است. و از امام هادی (علیه السلام در تشریح این مسئله رساله مبسوطی نقل شده است .

واژه شناسی
مراد از امرین جبر و تفویض است. بنابر نظریه جبر اراده انسان در هیچ کاری از هیچ جهت دخالت ندارد و بنابر نظریه تفویض، اراده او در هر کاری از هر جهت مؤثر می باشد و خداوند متعال تنها انسان و قدرت او را به وجود آورده است، و نتیجه اعتقاد به «امر بین الأمرین» رفع کلیت هر دو نظریه و اثبات تأثیر اراده خداوند و انسان در هر کار اختیاری در طول یکدیگر است، که حقیقت اختیار انسان در کارهای اوست.

اهمیت نظریه امر بین الامرین
با توجه به عمومی و همگانی بودن این مسئله در طول تاریخ، بین ملل و نحل و مذاهب مختلف و نیز دارا بودن جنبه عملی علاوه بر جنبه نظری و ارتباط با عدل الهی و نیز ارتباط با آزادی اجتماعی و نیز نکوهش و ردّ قدریه و تطبیق آن بر جبریه و مفوّضه در روایات اهمیت و جایگاه بحث از این مسئله روشن می شود.
فرد و جامعه انسانی با اثبات این نظریه و اعتقاد به آن از لوازم باطل اعتقادی و مفاسد عملی دو عقیده دیگر جبر و تفویض مصون مانده و از آثار اعتقادی و عملی انسان ساز و جامعه گستر آن برخوردار می شود.

طرفداران امر بین الامرین
...

[ویکی شیعه] امر بین الاَمرَین، اصطلاحی کلامی و از عقاید خاص امامیه در مسئله جبر و اختیار انسان. این آموزه در مقابل دو نظریه جبر و تفویض است و اشاره دارد که در افعال اختیاری انسان، هم اراده خدا و هم اراده انسان دخالت دارد. بنابر برخی روایات، تعبیر الامر بین الامرین را نخستین بار امیرالمؤمنین علی(ع) مطرح کرده است.
مسئله جبر و اختیار در طول تاریخ مسئله ای همگانی و در ادیان و مذاهب مختلف مطرح بوده است؛ این مسئله افزون بر جنبه نظری، جنبه عملی هم دارد و با مسائلی چون عدل الهی و آزادی اجتماعی در ارتباط است.

[ویکی اهل البیت] جمله «لا جَبر و لا تَفویض بل امرٌ بین امرین» مضمون احادیث متعددی است که از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در نقد دو نظریه نادرست جبر و تفویض بیان شده است و در حقیقت آموزه ای مستقل و دقیقی است که افعال اختیاری انسان ها را بدرستی تبیین می کند. مبحث جبر و اختیار و امر بین امرین از مباحث پیچیده و مشکل کلامی و فلسفی و اخلاقی است که درک و فهم آن نیاز به تفکر و تأمل زیادی دارد.
«جبر»، یعنی این که انسان در افعال و کردار خود مجبور باشد و از خود اختیاری نداشته باشد. به عبارت دیگر، افعال بندگان مستند به خداوند متعال باشد. متکلمان اشعری اعتقاد به جبر دارند و استناد فعل آدمیان را به خدای تعالی می دانند.
تفویض به این معناست: موجود زنده - مثلاً انسان - حالتی داشته باشد که خود منشأ فعل و ترک باشد و از روی علم و اراده و خواست خود کاری را انجام دهد یا ترک کند و هیچ عامل دیگری حتی خداوند در فعل و ترک او تأثیر نداشته باشد. به عبارت دیگر، بنده در فعل خود کاملاً مستقل و یگانه مؤثّر و علت تامّه است و رابطه فعل اختیاری با خداوند متعال قطع باشد، که معتزله بر این باورند.
اما نظر شیعه به تبع ائمه اطهار(ع) این است که نه جبر امکان تحلیل دقیق افعال انسانی را دارد و نه تفویض، بلکه تحلیل دقیق کار بشری، راهی میان جبر و اختیار است. انسان در فعل و ترک اختیار و قدرت دارد، اما این قدرت و اختیار را خدای سبحان به او داده و قدرت بشری نفی کننده قدرت الهی نیست. به عبارت دیگر، گروهی اراده و اختیار انسان را نفی کرده اند (جبریون) و گروهی اراده الهی را نفی کرده اند (طرفدران نظریه تفویض)، اما به نظر شیعه، اراده و قدرت و اختیار آدمی در طول اراده و قدرت الهی است.
با مثالی شاید بحث روشن تر شود: فرض کنید کسی، پسر بچه ای را از کودکی تحت تربیت و حفاظت خود قرار دهد، و تمام امکانات رفاهی و تحصیلی را برای او فراهم کند. وقتی او به سن ازدواج برسد، دختر خود را به عقد او درآورد و خانه و شغلی مناسب به او دهد، و با او شرط کند که تا زنده است، زندگی او را تأمین کند و تحت حمایت خود قرار دهد، به شرط آن که تحت سرپرستی او زندگی کند. اگر بگوییم که این جوان در این زندگی هیچ نقشی ندارد و تمام زندگی و مخارج و خانه که به او عطا شده متعلق به آن مرد نیکوکار است، طرفدار نظریه جبر شده ایم.
واگر بگوییم که آن مرد نیکوکار با بخشش خود، از مالکیت خود صرف نظر کرده و از مالکیت عزل شده است، و داماد همه کاره و مالک مطلق است، به نظریه تفویض تمایل پیدا کرده ایم. اما اگر بگوییم که آن مرد و داماد هر دو مالک هستند، منتها به این ترتیب که مرد در مقام مولویت و صاحب اختیاری، صاحب خانه و مال و ثروت است و داماد در مقام کسی که اجازه استفاده و دخل و تصرف در محدوده ملک مرد نیکوکار را دارد، به امر بین امرین معتقد شده ایم که در این صورت پذیرفته ایم که اختیار و مالکیت داماد در طول مالکیت مرد نیکوکار است، اما این اختیار هیچ گاه صاحب اصلی را از تصرف و اختیار معزول نمی کند.
روشن است که نظریه امر بین امرین بسیار دقیق تر از آن است که این مثال با آن تطبیق کند، بدین جهت توضیح این مطلب عمیق نیاز به مقدمات فلسفی دارد. اما به اختصار بیان می شود که هستی هر موجود و پدیده ای، پرتویی از شأن و هستی خداست و هیچ ذره ای در عالم نیست، مگر این که تحت پرتو نور الهی قرار دارد، به همین طریق هر فعل و کار و اثری که از موجودات صادر می شود، فعل و اثر خداوند است.
پس همان گونه که هستی و حالات و حواس و ویژگی های انسان از خداست، فعل و عمل و کار و آثارش نیز حقیقتاً به خدا منتسب است. با دقت در این بیان معلوم می شود که هر دو نظریه جبر و تفویض صحیح نیستند. زیرا در عین حال که انسان حقیقتاً موجود بوده و هستی حقیقتاً به او نسبت داده می شود، در عین حال هستی او به خدا منسوب است، و او هستی را از ذات پاک هستی بخش گرفته است. بدین ترتیب فعل و عمل صادره از انسان، حقیقتاً و واقعاً فعل و عمل و کار اوست و به این دلیل به خداوند نسبت داده می شود. زیرا چنانچه تمام هستی او از خداوند است، تمام حالات و آثار وجودی او - همچون افعال اختیاریش - وابسته به خداوند است.

اَمرٌ بَین الْأَمرَین
در کلام اسلامی، طرد و نفی دو دیدگاهِ افراطی جبر و تفویض و اختیارکردن راهی میانه مبتنی بر توأمان بودن نامحدودی قدرت خداوند و اختیار و مسئولیت انسان. متکلمان امامیه بر بنیاد حدیث «لاجَبْرَ و لاتَفویضَ بل اَمرٌ بینَ الأَمْرَین»، منقول از امام صادق (ع) کوشیده اند راه میانه را بدین شرح تفسیر کنند: ۱. توانایی بر انجام دادن نیکی ها؛ به نظر شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ق) و شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ق) خداوند مردم را به گناهکاری وانمی دارد، تکلیف ما لایطاق هم نمی کند؛ بلکه آنان را به انجامِ کردارهای نیک فرمان می دهد و توان انجامِ این کار را هم به آنان داده است؛ ۲. انسان، علت نزدیک و خدا علت دور کارهاست. خواجه نصیر طوسی می گوید کردارهای ارادی انسان دو علت فاعلی دارد: علت دور خداست و علت نزدیک انسان است. توجه به هر دو علّت راه میانه است و غفلت از یکی از این دو موجب گرایش به جبر یا تفویض می گردد؛ ۳. قدرت انسان و یاری خدا؛ به نظر بیشتر متکلمان امامیه راه میانه عبارت از آن است که بپذیریم انسان کردارهای ارادی خود را با قدرت خود و نیز با یاری جُستن از خداوند انجام می دهد.