امکان

[ویکی فقه] امکان ، در یکی از کاربردهایش از مواد ثلاث، قسیم وجوب و امتناع ذاتی و به معنای سلب ضرورت وجود و عدم از ماهیت من حیث هی می باشد.
امکان، واژه ای عربی، مصدر باب افعال و از ماده «م، ک، ن» بوده و در لغت به دو معنای توانا ساختن کسی بر چیزی و توانا بودن بر امری است.

معنای اصطلاحی امکان
این کلمه در اصطلاح به هفت معنا، امکان عام، خاص، اخص، استقبالی، وقوعی، استعدادی و فقری به کار می رود.
امکان عام سلب ضرورت از عدم چیزی در قضیه موجبه (یا از وجود آن) در قضیه سالبه است. و به بیان کوتاه، سلب ضرورت از طرف مخالف حکم است ولازمه آن، سلب امتناع از جانب موافق و به عبارت دیگر، سلب امتناع از ذات موضوع در هلیه بسیطه موجبه یا سلب امتناع از نسبت حکمیه در هلیه مرکبه موجبه مثلاً است. گاهی امکان عام، به لازم معنایش (سلب امتناع از جانب موافق) نیز تفسیر می شود. بنابراین ممکن الوجود چیزی است که وجودش ممتنع نباشد، و ممکن العدم چیزی است که وجودش واجب نباشد.
امکان عام صرفاً جهت قضیه است، نه ماده آن و قضیه موجّهه به آن را در منطق، ممکنه عامه می نامند.
اگر جهت قضیه موجبه ای، امکان عام باشد، ماده آن وجوب همچون «الکاتب متحرک الأصابع بالامکان» یا امکان خاص، مانند «الإنسان متحرک الأصابع بالامکان» است، و اگر جهت قضیه سالبه ای، امکان عام باشد، ماده آن امتناع (ضرورت عدم) همچون «لیس الکاتب بساکن الاصابع بالامکان» یا امکان خاص، مانند «لیس الإنسان بساکن الأصابع بالامکان» است
این امکان را به لحاظ استعمال عرفی و عامیانه آن «امکان عامی» و به دلیل شمول بر دو ماده وجوب و امکان خاص در قضایای موجبه و امتناع و امکان خاص در قضایای سالبه، «امکان عام»می نامند

امکان به معنای خاص
سپس حکما لفظ امکان را از معنای عرفی و عامیانه آن به امکان خاص نقل کرده اند امکان خاص از مواد ثلاث و قسیم وجوب و امتناع ذاتی است و به معنای سلب ضرورت وجود و عدم یا عدم ضرورت وجود و عدم برای ماهیت من حیث هی (ک همین مقاله) و به دیگر بیان سلب ضرورت طرف موافق و مخالف یا سلب ضرورت ذاتیه از جانب ایجاب و سلب است و لازمه آن، تساوی ماهیت من حیث هی با وجود و عدم است این امکان چون اصطلاح گروهی خاص ـ فلاسفه مثلاًـ است، «امکان خاصی» و به دلیل این که از جهت مورد از امکان عام، اخص است، «امکان خاص» نامیده می شود به امکان خاص، امکان ذاتی
و امکان ماهوی نیز گفته می شود و قضیه موجهه به آن را در منطق «ممکنه عامه»می نامند.

امکان اخص
...

امکان ( انگلیسی: Possibility ) ، در لغت به معنی آسان بودن و توانائی انجام کار است. امکان حد وسط بین «امتناع» و «وجوب» است.
در نظر قدما امکان به معنی آشکار شدن چیزی است که توان آن را دارد که فعلیت یابد.
به این ترتیب مفهوم واجب در یک طرف امکان و مفهوم امتناع در طرف دیگر آن، و حد وسط بین امتناع و وجوب، امکان است.
اگر چیزی درست حد وسط بین واجب و ممتنع تصور شود، شایسته ترین مرحله طبیعت امکان است، و هر چه از حد وسط، به سوی یکی از طرفین امتناع و وجوب گرایش یابد، امکان آن محدود به شرایط و قیدهای تازه ایی ست. به این معنی است که گفته اند:
ممکن نزدیک به واجب و ممکن دور از واجب. [ ۱]
امکان چیزی است که مقصود از آن، یا سلب ضرورت عدم است، که عبارت است از امتناع، یا سلب ضرورت وجود و عدم، هر دو. [ ۲]
امکان عبارت است از بودن ماهیت در حالتی که نسبت وجود و عدم بر آن مساوی باشد.
به عبارت دیگر، امکان عبارت است از اینکه وجود چیزی نسبت به دو طرف ضرورت و امتناع، حالت تساوی داشته باشد. پس امکان صفت یک ماهیت حقیقی است از آن جهت که ماهیت است. [ ۳]
در فلسفه جدید، امکان به معنی آزادی عمل است. این معنی نزدیک به معنی وسع و طاقت است؛ مثلاً می گویند در وسع او نیست که چنین کند، یعنی توانائی آن را ندارد.
در فلسفه ایمانوئل کانت، امکان یکی از مقولات فاهمه و در مقابل وجود و ضرورت است. قضایایی که امکان در آنها راه یابد، در اصطلاح کانت قضایای ممکنه نامیده می شود که در مقابل قضایای وجودی و قضایای ضروری قرار دارد که جهت آنها، جهت وجودی و ضروری نامیده می شود.
فیلسوفان بین امکان منطقی و امکان وجودی فرق گذاشته اند. امکان منطقی این است که شیء در ذات خود تناقضی نداشته باشد. این امکان مساوی معقولیت است، [ ۴]
هر چیزی که وجودش مستلزم تناقض نباشد، ممکن است.
امکان عامّ عبارت است از سلب ضرورت از یک طرف ( از طرف مخالف‏ ) و امکان خاص عبارت است از سلب ضرورت از هر دو طرف ( موافق و مخالف‏ ) .
امکان ذاتی به معنی جواز عقل است؛ یعنی اگر عقل وقوع چیزی را جایز بداند، وقوع آن، محال نیست. این امکان عبارت است از اعتبار عقلی برای چیزی که در صورت انتساب ماهیت آن به وجود، به آن تعلق می گیرد.
امکان استعدادی یا امکان وقوعی عبارت است از واقعیت موجودی از مقوله کیفیّت که قائم به محل شیئی باشد که به آن نسبت داده شود نه به موجب آن باشد و لازمه آن. [ ۵]

اِمْکان
در اصطلاح فلسفه و منطق، امری که وجود و عدم آن مساوی باشد. امکان مقابل امتناع و ضرورت است. وضع این اصطلاح به هنگام حمل وجود بر یک ماهیت است، یعنی هرگاه در قضیه ای، مانند «انسان موجود است»، نسبت دادن محمول (موجود) به موضوع (انسان) امکان پذیر باشد، موضوع ممکن الوجود است، و مادّۀ قضیه امکانی است، و اگر انتساب امکان پذیر نباشد، موضوع ممتنع الوجود و مادّۀ قضیه امتناعی است. در انتساب محمولِ وجود به موضوع، حالات زیر قابل شناسایی است: ۱. اگر موضوع ممتنع الوجود نباشد، به «امکان عام» موجود است؛ ۲. اگر موضوع به خودی خود، یعنی بدون لحاظ موجود و معدوم بودن، مورد ملاحظه قرار گیرد، ولی بتواند وجود داشته باشد، موضوع به «امکان خاص» موجود است؛ ۳. هرگاه از موضوع سلب ضرورت ذاتی و وصفی، چه از طرف ایجاب و چه سلب، صورت گیرد، در آن «امکان اخص» حکم فرماست، همچون «انسان ممکن است نویسنده باشد»؛ ۴. اگر وجود محمول بالفعل برای موضوع متحقق نباشد، ولی بالقوه در آن قابل اعتبار باشد، موضوع «امکان استعدادی/امکان وقوعی» دارد؛ ۵. هرگاه در موضوع حتی ضرورت به شرط محمول درنظر گرفته نشود، موضوع در گذشته و حال موجود نخواهد بود، ولی ممکن است در آینده موجود باشد، از این رو در موضوع «امکان استقبالی» قابل اعتبار است. جامع تمام مفاهیم فوق، درواقع همان «امکان ذاتی»، یعنی تساوی ذاتی موضوع به وجود و عدم است که به اعتبار یکی از ضرورت ها متصف به یکی از اصطلاحات می گردد. ملاصدرا براساس نظام علّی و معلولی در تمام اشیای موجود، اصطلاح «امکان فقری» یا صرف الربط بودن را وضع نمود که این اصطلاح برگرفته از آموزۀ عرفانی تجلی به زبان فلسفی است.