انقلاب مشروطیت ایران

انقلاب مشروطیّت ایران
انقلاب مشروطیّت ایران
انقلاب مشروطیّت ایران
انقلاب مشروطیّت ایران
انقلاب مشروطیّت ایران
جنبش سیاسی و مذهبی مردم ایران برضد نظام استبدادی قاجار که به ایجاد نظام مشروطۀ پارلمانی در کشور انجامید. (۱۳۲۳ـ۱۳۲۷ق). این انقلاب به دنبال یک سلسله نارضایتی مردم کشور از ستم و زورگویی فراوان درباریان ، شاهزادگان ، حکّام و مأموران دولتی ، ناامنی ، تعرّض روزافزون به جان و مال و ناموس مردم و از همه مهم تر، بی عدالتی و بی قانونی و عدم رسیدگی به شکایات ستمدیدگان روی داد. به دنبال اعتراض گروهی از کسبه ، تجّار و روحانیون به رهبری سید عبدالله بهبهانی و سید محمّد طباطبایی به مظالم عین الدوله ، صدراعظم مستبد مظفرالدین شاه قاجار، آن ها در مسجد شاه تهران اجتماع کردند. اما با خشونت مأموران دولتی پراکنده شدند. آنان ناگزیر در آستانۀ حضرت عبدالعظیم (ع ) تحصّن کردند و خواستار تشکیل عدالتخانه و عزل عین الدوله شدند (۱۶ شوال ۱۳۲۳ق). شاه با تشکیل عدالتخانه موافقت کرد و آنان نیز به تحصّن خود پایان دادند، لکن شاه در انجام وعدۀ خود تعلّل نمود و عین الدوله هم بیش از پیش به قلع و قمع معترضان پرداخت که به غوغا و درگیری مردم با مأموران دولتی انجامید. از این رو گروه زیادی از علما، طلّاب ، تجّار، کسبه و دیگر گروه های مردم به نشانه اعتراض به بی توجهی شاه به تقاضاهای آنان تهران را به قصد قم ترک کردند (جمادی الاخر ۱۳۲۴ق). در رأس این گروه سید محمد طباطبایی، و سید عبدالله بهبهانی قرار داشتند. همزمان با آن ، گروه زیادی از کسبه ، پیشه وران ، دانشجویان مدارس عالی تهران ، از بیم آزار مأموران حکومتی در سفارت انگلستان در قلهک تهران تحصّن کردند. شاه سرانجام بر اثر نارضایتی و اعتراض فزایندۀ مردم ، عین الدوله را عزل کرد و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله را به صدارت گماشت ، و طی دست خطی فرمان تشکیل «مجلس شورای ملی » را به منظور بحث و مشاوره در مهم ترین امور دولتی و مملکتی و مصالح عمومی صادر کرد (۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ق). متعاقب این فرمان که در تاریخ ، به «فرمان مشروطه » معروف است ، مردم از تحصّن سفارت بیرون آمدند و چند روز بعد نیز علما و همراهانشان از قم به سوی تهران حرکت کردند. شاه هم قانون انتخابات را توشیح نمود (۲۳ رجب ۱۳۲۴) و سرانجام اولین دورۀ مجلس شورای ملی با حضور شاه و جمعی از نمایندگان در قصر گلستان گشایش یافت (۱۷ شعبان ۱۳۲۴ق) و چندی بعد قانون اساسی مشروطه ، به امضای شاه رسید (۱۴ ذیقعده ۱۳۲۴ق) و نُه روز پس از آن وی درگذشت (۲۳ ذیقعده ۱۳۲۴ق). جانشین شاه (محمدعلی شاه )، حاضر نبود به قانون اساسی ـ که اختیارات او را محدود می کرد ـ گردن نهد و بنای مخالفت با مجلس را گذارد و بسیاری از صاحبان قدرت و ثروت که اوضاع جدید را به نفع خود نمی دیدند با شاه هم داستان شدند. از سوی دیگر در هنگام تدوین متمّم قانون اساسی ، اختلاف نظر میان مشروطه خواهان درگرفت . گروهی از نمایندگان تندرو، خواهان عرفی بودن متمم قانون بودند و گروهی دیگر به رهبری شیخ فضل الله نوری بر تطبیق مصوبات مجلس با احکام شرعی پافشاری می کردند. مراجع و علمای مشروطه خواه نجف با صدور اعلامیه ها و فتاوایی ، حمایت خود را از مشروطه اعلام و مردم را به تقویت و پشتیبانی از آن دعوت کردند. حاج شیخ فضل الله نوری و جمعی از هم فکرانش به عنوان اعتراض به جهات غیرشرعی متمم قانون اساسی ، تهران را ترک و در آستانۀ حضرت عبدالعظیم (ع ) تحصن کردند و با انتشار روزنامه ای که «لایحه » نام داشت نظریات خود را در آن باره بیان نمودند. سرانجام مجلس پس از اعتراضات روزافزون علما و گروه قابل توجهی از مردم کشور و نیز حمایت مراجع مشروط خواه نجف از نوری ، با پیشنهاد وی به عنوان اصل دوم متمم قانون اساسی موافقت کرد و او از تحصن بیرون آمد. شاه گرچه در این زمان بنای آشتی با مجلس را گذارد، اقدامات تندروانه گروهی از نمایندگان و به ویژه ترور او در اواخر محرّم ۱۳۲۶ق، موجب بدبینی وی به مجلس گردید و دستور بمباران آن را صادر کرد (۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ق). بر اثر آن گروهی از نمایندگان به قتل رسیدند، گروهی پس از دستگیری و ضرب و جرح، تبعید و ده ها نفر نیز به سفارت خانه های انگلستان (ح ۷۰ نفر) و فرانسه پناهنده شدند. پس از آن واقعه ، مخالفان مشروطه به انتقام گیری از مشروطه خواهان برآمدند و دست تعرّض به جان ، مال و ناموس آن ها گشادند. از سوی دیگر مراجع مشروطه خواه نجف با صدور فتاوایی ، شاه را کافر دانستند ، اقدام او را محکوم و مردم را به مقاومت تا بازگشت مشروطه تشویق کردند. این دوره ، که کمتر از یک سال ادامه داشت ، به «استبداد صغیر» معروف است . با آغاز قیام مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان برضد عوامل سرکوبگر دربار و شکست و ناکامی نیروهای دولتی در برابر آن ها، شاه بار دیگر درصدد تشکیل مجلس برآمد، اما همه آن را نیرنگ جدید او دانستند. با گسترش دامنۀ اعتراضات و مخالفت های مردمی به دیگر شهرها، انگلستان و روسیه از بیم وقوع انقلاب مردمی دیگری به حمایت از مشروطه خواهان برخاستند. با پشتیبانی سفارتخانه های دو کشور، مشروطه خواهان گیلان (محرّم ۱۳۲۷ق) به فرماندهی میرزا محمد ولی خان تنکابنی و مشروطه خواهان بختیاری به فرماندهی سردار اسعد (ذیحجّۀ ۱۳۲۷ق)، عَلَم مخالفت برافراشتند و در رأس نیروهای تحت امر خود به قصد براندازی محمد علی شاه و تجدید اساس مشروطیت به سمت تهران حرکت کردند و در ۲۶ جمادی الاخر ۱۳۲۷ق وارد این شهر شدند. شاه به سفارت روسیه، در زرگندۀ تهران، پناهنده و به حکم مجلس عالی از سلطنت خلع شد و پسر دوازده ساله اش، به نام احمد شاه ، بر تخت سلطنت نشست و عضدالملک قاجار نایب السلطنه او گردید. برای اداره امور کشور تا افتتاح مجلس دوم (ذیقعدۀ ۱۳۲۷ق) هیئت مدیره موقتی تشکیل شد. دادگاه هیئت مدیره ، شیخ فضل الله نوری و عده ای دیگر را به اتهام مخالفت با مشروطه و همکاری با استبداد، دستگیر و پس از محاکمه ای شتابزده ، اعدام کردند. مدتی بعد، شاه برای کسب مجدّد تاج و تخت ، با همکاری برادرش سالارالدوله و شعاع السلطنه، مخفیانه به کشور وارد شد، اما از نیروهای مشروطه خواهان شکست خورد و به روسیه بازگشت .