اوزون حسن

اوزون حسن آق قویونلو ( ۱۴۲۳–۱۴۷۸ ) به ترکی به معنای حسن دراز یا حسن بلند یکی از مقتدرترین سلاطین سلسله تُرکمان[ ۳] آق قویونلو و پایه گذار امپراتوری[ ۴] کوتاه مدتی بود که به ایران، عراق، شرق آناتولی، ارمنستان و آذربایجان، [ ۵] بیست و پنج سال حکومت کرد. وی پدر بزرگ شاه اسماعیل یکم صفوی از طرف مادری بود.
پس از قراعثمان هیچ کدام از فرزندان به شجاعت و شهامت پدرشان نبودند و چنین می نماید که خاندان حاکمه آق قویونلو به مدت یک دهه گرفتار آشفتگی و نابسامانی ناشی از منازعات و دسیسه های بی پایان شدند. [ ۶] اما وقتی جهانگیر فرزند علی بیک فرزند قراعثمان به قدرت رسید شرایط عوض شد. در زمان حکومت او زمین هایی که به دست قراقویونلوها افتاده بود، کمابیش بازپس گرفته شد. وی در منازعات خانوادگی با دو عمویش قاسم بیک که از سوی ممالیک مصر حمایت می شد و شیخ حسن که تحت حمایت قراقویونلوها بود، وارد جنگ شد. از این زمان بود که اوزون حسن علیه شیخ حسن گسیل شد و این نبرد با شکست شیخ حسن و مرگ وی همراه بود. [ ۷] اما در تابستان ۱۴۵۳[ ۷] هنگامی که جهانگیر در اردوی تابستانی خود در آلاداغ به سر می برد، اوزون حسن مخفیانه دیاربکر و کمی بعد ماردین را تسخیر کرد. سپس نوبت جهانگیر بود که با حمایت جهانشاه قراقویونلو درصدد بازپسگیری قدرتش برآید. این مناقشات چند سالی بین دو برادر ادامه داشت و حتی با دخالت مادرشان، ساره خاتون، مرتفع نشد. [ ۸] سرانجام جهانگیر به رغم تلاش های سخت نتوانست موقعیت خویش را برگرداند و تا پایان عمرش در سال ۸۷۴ق/۱۴۶۹م در ماردین به سر برد. [ ۷]
وی با تئودورا ( دسپینا خاتون ) دختر امپراتور ژان چهارم، امپراتور ترابوزان، ازدواج کرد. تئودورا به این شرط با او ازدواج کرد که دین خود را نگاه دارد و تا آخر عمر از آزادی دینی برخوردار باشد. به همین دلیل به همراه خود یک کشیش و چند موعظه گر و ندیم مسیحی به ایران آورد و در شهر آمِد یک کلیسا بنا کرد تا یکشنبه ها برای عبادت برود. بعدها و با دست یابی اوزون حسن به بخش بزرگ ایران و پایتخت شدن تبریز، تئودورا کلیسای باشکوهی در تبریز ساخت و کشیشان و مبلغان مسیحی را به آن جا آورد. در ارزنجان نیز که بیشتر ارمنی بودند دو کلیسا با نام های سیمون و یحیی ساخت، البته بنای این کلیساها به ازون حسن نسبت داده شد.
اوزون حسن همچنین خواهرش، خدیجه بیگم را به عقد ازدواج شیخ جنید، سرکرده جسور طریقت صفوی در اردبیل، درآورد. [ ۹]

اُوزون حَسن (۸۲۸ـ۸۸۲ق)
(یا: ابوالنّصر حسن بیگ) از پادشاهان (حک: ۸۵۷ ـ۸۸۲ق) سلسله آق قویونلو. اوزون حسن پسر علی بیگ ترکمان و نوۀ قراعثمان بود. هنگامی که برادرش ، جهانگیر، را درگیر جنگ با دشمنان دیرینۀ خود قراقویونلوها دید، به یاری او شتافت و آنان را به تسلیم واداشت و پس از چندی ، شهر ماردین را به تصرّف درآورد. در این هنگام ، با مداخلۀ مادرش، ساره خاتون، با برادر خود صلح کرد. اما در ۸۶۱ق، نزدیک رود فرات، وی را که از حمایت جهان شاه قراقویونلو برخوردار شده بود شکست داد. مدتی بعد (۸۶۴ق) قلعۀ معروف حصن کیف را از سلاطین ایوبی گرفت و پس از آن جهان شاه قراقویونلو را کشت و در رجب ۸۷۲ق، بغداد را محاصره کرد، اما با تسلّط حسنعلی فرزند جهان شاه بر قلعۀ النجق در حوالی تبریز، محاصره بغداد را ترک کرد و به جنگ با او پرداخت . درپی فرار حسنعلی در رجب ۸۷۳ق، پیروزمندانه وارد تبریز شد. او همچنین سلطان ابوسعید تیموری را نیز در قراباغ شکست داد و دامنۀ متصرّفات خود را به عراق عرب و عجم و فارس و کرمان تا سواحل خلیج فارس و آذربایجان و دیار بکر رسانید و با دولت تیموریان خراسان در محل پل ابریشم دامغان هم مرز گردید. علاوه بر آن، اوزون حسن با دولت عثمانی وارد نبرد شد و در همین نبردها از سلطان محمّد فاتح شکست خورد و آناتولی را ازدست داد (۸۷۸ق). وی در سال های آخر حکومتش با تمرّدهای پی درپی پسرش اُغورلو محمد، روبه رو بود، لذا او را که به سلطان عثمانی پناه برده بود، با حیله به تبریز کشاند و کشت (۸۸۱ق). آخرین اقدام عمدۀ اوزون حسن لشکرکشی به تفلیس بود که غنایم بسیار به دست آورد (۸۸۱ق). اوزون حسن پایتخت خود را از آمد به تبریز منتقل کرد و همۀ قبایل و عشایر ترکمان را که در آناتولی شرقی اقامت داشتند به ایران فراخواند و امپراتوری گسترده ای در آن دیار پایه گذارد و سرزمین هایی به صورت اقطاع به امیران عشایر آق قویونلو واگذار کرد. او قبیلۀ خود را که صحراگرد بودند، به شهرنشینی رهنمون گشت و بنیادهای علمی و دینی پدید آورد. مورّخان او را به دادگستری و رعیت پروری ستوده اند.