ایلخانان

سلسلۀ شاهان مغول ایران (۶۵۴ـ۷۵۰ق)، از نسل هولاکوخان، نوۀ چنگیز، فرزند تولی خان و برادر کوچک تر منکوقاآن. ایلخان لقبی بود که منکوقاآن به هولاکو داده بود و جانشینان هولاکو این لقب را که حاکی از اطاعت نسبت به قاآنان بزرگ بود، حفظ کرده و احترام آنان را در نظر داشتند. هولاکوخان در آغاز برای اتمام فتوحات مغولان در آسیای جنوب غربی و توسعۀ متصرّفات آنان تا مصر و براندازی دولت های اسماعیلی و عباسی عازم ایران شده بود و دستور منکوقاآن چنین بود که دوباره به نزد قاآن بازگردد، اما مرگ منکوقاآن و تحوّلات ناشی از آن مانع از بازگشت هولاکو به مغولستان شد و از این طریق سلسلۀ ایلخانان برپا گردید و درنتیجۀ تشکیل این دولت، ایران به تدریج از نظارت قاآنان خارج شد. هولاکو در ۶۵۴ق دولت اسماعیلیان را برانداخت و در ۶۵۶ق به عمر خلافت عباسی پایان داد و قسمت هایی از شام و فلسطین را اشغال کرد، اما شکست قوای او در جنگ عین الجالوت در ۶۵۸ق از سیف الدین قطز معّزی حاکم مصر، مانع از ادامۀ پیشروی های مغولان به سمت مصر شد. اختلافات میان هولاکوخان و دولت اردوی زرین روسیه بر سر مالکیت قفقاز و آذربایجان در تمام عمر سلسلۀ ایلخانان برقرار بود و بارها سبب جنگ میان دو طرف گردید. همچنین مغولان جغتایی نیز چندین بار به قلمرو ایلخانان تاخته و صدمات فراوانی بر ماوراءالنهر و خراسان وارد آوردند. در زمان ایلخانان، دیو ان سالاری بزرگی به وجود آمد که اساس و بنای آن را دیوانیان ایرانی تشکیل می دادند. بعضی از این دیوانیان نظیر شمس الدین جوینی، صدر جهان زنجانی، سعدالدین محمد آوجی، و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی به دستور ایلخانان مغول اعدام شدند. ایلخانان مغول صاحب املاک گسترده ای بودند که به املاک اینجو معروف بود. نخستین ایلخانان ایران با مسیحیان و بوداییان مناسبات نیکویی داشتند و در عهد آنان کلیساها و معابد متعددی ساخته شد. در دورۀ ایلخانان مناسباتی با بعضی دولت های اروپایی آغاز شد که هدف آن مبارزه با ممالیک مصر بود. پذیرش دیانت اسلام نخستین بار توسط تکودار پسر هولاکو و جانشین آباقاخان، که نام خود را به سلطان احمد تغییر داده بود، صورت گرفت، اما به سبب پیروزی ارغون خان بر سلطان احمد و مخالفت های بزرگان مغول، جریان توسعۀ اسلام به کُندی گرایید، ولی از دورۀ غازان خان که خود مسلمان شده بود، توسعۀ اسلام رونق گرفت و به سرعت در میان مغولان رواج یافت. در میان اینان، الجایتو مدتی به شیعۀ امامیه گروید و در زمان همو، گیلان نیز ضمیمۀ قلمرو ایلخانان گردید. پس از مرگ آخرین ایلخان بزرگ مغول، سلطان ابوسعید ( ـ ۷۳۶ق) دولت ایلخانی عملاً منقرض شد و ادارۀ دولت به دست بزرگانی افتاد که هرکدام یکی از بازماندگان ایلخانان را به پادشاهی صوری برداشته و خود حکومت را به دست می گرفتند. آخرین ایلخانِ رسمیِ این دوره انوشیروان خان عادل نام داشت که تحت الحمایۀ ملک اشرف چوپانی بود. نخستین پایتخت ایلخانان شهر مراغه بود و از دورۀ اباقاخان، تبریز جای آن را گرفت و در زمان اولجایتو شهر سلطانیه، پایتخت ایلخانان شد. در دورۀ ایلخانان تاریخ نویسی تا حدودی ترقّی کرد و آثار ارزنده ای نظیر جهانگشای جوینی، جامع التّواریخ رشیدی، تاریخ وصّاف، و تاریخ الجایتو نوشته شد. یکی دیگر از آثار برجسته دورۀ ایلخانی، گنبد سلطانیه است که امروزه درشمار میراث جهانی قرار دارد.