[ویکی فقه] در فلسفه تشکیک معنی خاصی دارد که با آنچه در منطق مطرح می شود متفاوت است. باید توجه داشت این دو اصطلاح ریشه واحدی دارند و چه بسا همین باعث شده است گاهی احکام تشکیک منطقی به تشکیک فلسفی سرایت داده شود، اما در عین حال هر کدام در بستری که مطرح می شوند معنای خاصی پیدا کرده و ویژگی های خاص خود را دارا هستند.
تشکیک در اصطلاح فلسفه البته بر اساس تفسیری که ملاصدرا از حقیقت خارجی دارد به این معنا است که وجود -که یک حقیقت واحد است- دارای مراتب مختلفی است و به عبارت دقیقتر در عین اینکه واحد است کثیر نیز هست و در عین کثیر بودنش واحد نیز هست. به عبارت سوم اگر فقط یک نحو حقیقت داشته باشیم و در عین حال این حقیقت، کثرت نیز داشته باشد تنها راهی که برای توجیه این کثرت وجود دارد این است که بگوییم همان چیزی که مابه الاشتراک است مابه الافتراق هم هست. در این صورت وحدتی که در چنین حقیقتی وجود دارد وحدتی است که عین کثرت است و کثرتی که در آن است عین وحدت است. این نوع وحدت و کثرت، تشکیک فلسفی است.
تشکیک فلسفی از دیدگاه شیخ اشراق
گرچه شیخ اشراق نیز حقیقت خارجی را مشکک می داند، اما دیدگاه شیخ اشراق با آنچه ملاصدرا قائل شده است متفاوت است؛ زیرا وی وجود را اصیل نمی داند و در عوض به اصالت ماهیت معتقد است. بنابراین از نظر وی تشکیک فلسفی به این معنی خواهد بود که برخی از حقایق خارجی که از سنخ ماهیات متفاضل هستند در همان ماهیتی که اشتراک دارند اختلاف نیز دارند. پس می توان گفت تشکیک فلسفی از نظر شیخ اشراق اولا فقط در برخی از حقایق خارجی جریان دارد، ثانیا این حقایق خارجی فقط ماهیت هستند نه وجود، ثالثا تشکیکی که بین افراد مختلف این ماهیات برقرار است از سنخ تفاضل است و بدون آن نمی توان تشکیکی قائل شد. این نکته از آن جهت قابل توجه است که بنابر مبنای ملاصدرا بدون تفاضل هم می توان تشکیک قائل شد. مثلا شیرینی و سیاهی با اینکه در ماهیت نوعیه خود اشتراک ندارند و به عبارت دیگر از نظر نوعی مختلفند، اما به دلیل اصالت وجود، بین این دو نیز از نظر ملاصدرا تشکیک برقرار است، زیرا آنچه حقیقتا این دو را از هم تمایز داده است وجودشان است نه ماهیت نوعیشان. اما بر اساس نظر شیخ اشراق که وجود اعتباری و ماهیت اصیل است، اموری مانند این دو، رابطه تشکیکی ندارند، زیرا اختلاف بین آنها به سبب یک جزء ماهوی، یعنی فصل است؛ روشن است که فصل شیرینی غیر از سیاهی است. بنابراین مابه الاشتراک در این دو غیر از مابه الامتیاز است ولذا رابطة تشکیکی بین این امور برقرار نیست. اما در مثل سیاهی شدید و ضعیف به سبب اینکه اختلاف ناشی از ذات سیاهی است تشکیک برقرار می باشد.
ویژگی های تشکیک فلسفی
برای تشکیک فلسفی ویژگی های مختلفی شمرده است که در اینجا به ذکر آنها می پردازیم. ۱. تشکیک در فلسفه به معنی وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت است. بنابراین با تشکیک در منطق که به معنی اختلاف مفاهیم در صدق بر افراد مختلف بود متفاوت است. ۲. تشکیک در فلسفه وصف واقعیت خارجی است. در حالی که در منطق وصف لفظ یا مفهوم است. ۳. در منطق تشکیک دو قسم است: عامی و خاصی. در حالی که تشکیک فلسفی فقط خاصی است. بنابراین می توان گفت در تشکیک فلسفی همواره مابه الاشتراک عین مابه الاختلاف است، اما در منطق ممکن است غیر هم باشند. ۴. تشکیک فلسفی در مقابل تباین وجودات مشائین وحدت شخصی عرفاء و تواطو وجودات که برخی قائلند (کسانی که قائل به ذو ماهیت بودن واجب هستند) قرار دارد.
اقوال در معنی تشکیک فلسفی
...
تشکیک در اصطلاح فلسفه البته بر اساس تفسیری که ملاصدرا از حقیقت خارجی دارد به این معنا است که وجود -که یک حقیقت واحد است- دارای مراتب مختلفی است و به عبارت دقیقتر در عین اینکه واحد است کثیر نیز هست و در عین کثیر بودنش واحد نیز هست. به عبارت سوم اگر فقط یک نحو حقیقت داشته باشیم و در عین حال این حقیقت، کثرت نیز داشته باشد تنها راهی که برای توجیه این کثرت وجود دارد این است که بگوییم همان چیزی که مابه الاشتراک است مابه الافتراق هم هست. در این صورت وحدتی که در چنین حقیقتی وجود دارد وحدتی است که عین کثرت است و کثرتی که در آن است عین وحدت است. این نوع وحدت و کثرت، تشکیک فلسفی است.
تشکیک فلسفی از دیدگاه شیخ اشراق
گرچه شیخ اشراق نیز حقیقت خارجی را مشکک می داند، اما دیدگاه شیخ اشراق با آنچه ملاصدرا قائل شده است متفاوت است؛ زیرا وی وجود را اصیل نمی داند و در عوض به اصالت ماهیت معتقد است. بنابراین از نظر وی تشکیک فلسفی به این معنی خواهد بود که برخی از حقایق خارجی که از سنخ ماهیات متفاضل هستند در همان ماهیتی که اشتراک دارند اختلاف نیز دارند. پس می توان گفت تشکیک فلسفی از نظر شیخ اشراق اولا فقط در برخی از حقایق خارجی جریان دارد، ثانیا این حقایق خارجی فقط ماهیت هستند نه وجود، ثالثا تشکیکی که بین افراد مختلف این ماهیات برقرار است از سنخ تفاضل است و بدون آن نمی توان تشکیکی قائل شد. این نکته از آن جهت قابل توجه است که بنابر مبنای ملاصدرا بدون تفاضل هم می توان تشکیک قائل شد. مثلا شیرینی و سیاهی با اینکه در ماهیت نوعیه خود اشتراک ندارند و به عبارت دیگر از نظر نوعی مختلفند، اما به دلیل اصالت وجود، بین این دو نیز از نظر ملاصدرا تشکیک برقرار است، زیرا آنچه حقیقتا این دو را از هم تمایز داده است وجودشان است نه ماهیت نوعیشان. اما بر اساس نظر شیخ اشراق که وجود اعتباری و ماهیت اصیل است، اموری مانند این دو، رابطه تشکیکی ندارند، زیرا اختلاف بین آنها به سبب یک جزء ماهوی، یعنی فصل است؛ روشن است که فصل شیرینی غیر از سیاهی است. بنابراین مابه الاشتراک در این دو غیر از مابه الامتیاز است ولذا رابطة تشکیکی بین این امور برقرار نیست. اما در مثل سیاهی شدید و ضعیف به سبب اینکه اختلاف ناشی از ذات سیاهی است تشکیک برقرار می باشد.
ویژگی های تشکیک فلسفی
برای تشکیک فلسفی ویژگی های مختلفی شمرده است که در اینجا به ذکر آنها می پردازیم. ۱. تشکیک در فلسفه به معنی وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت است. بنابراین با تشکیک در منطق که به معنی اختلاف مفاهیم در صدق بر افراد مختلف بود متفاوت است. ۲. تشکیک در فلسفه وصف واقعیت خارجی است. در حالی که در منطق وصف لفظ یا مفهوم است. ۳. در منطق تشکیک دو قسم است: عامی و خاصی. در حالی که تشکیک فلسفی فقط خاصی است. بنابراین می توان گفت در تشکیک فلسفی همواره مابه الاشتراک عین مابه الاختلاف است، اما در منطق ممکن است غیر هم باشند. ۴. تشکیک فلسفی در مقابل تباین وجودات مشائین وحدت شخصی عرفاء و تواطو وجودات که برخی قائلند (کسانی که قائل به ذو ماهیت بودن واجب هستند) قرار دارد.
اقوال در معنی تشکیک فلسفی
...
wikifeqh: تشکیک_فلسفی