تصحیف

[ویکی شیعه] «تصحیف» در لغت، به معنای خطا کردن در خواندن و نوشتن بر اثر شباهت حروف، تغییر دادن کلمه با کم یا زیاد کردن نقطه های آن است۲ و «مُصحَّف»، کلمه و یا عبارتی است که هنگام نوشتن یا خواندن تغییر داده شده باشد؛ و در اصطلاح حدیث پژوهان، حدیثِ «مُصحَّف» حدیثی است که قسمتی از سند یا متن آن (به طور سهوی) به کلمه یا عبارت مشابه آن تغییر یافته باشد. اما چنانچه این تغییر عمدی باشد به آن تحریف گفته می شود.
عامل اصلی تصحیف، اشتباه در شنیدن حدیث بر اثر مشابهت تلفظ حروف آن یا اشتباه در دیدن یا اشتباه در قرائت کلمه به سبب مشابهت شکل حروف حدیث است. این تصحیفات در کتب حدیثی ممکن است از ناحیه خود مؤلف باشد و یا افراد قبل از وی؛ یعنی راویان اصلی یا مؤلفان مصادر اولیه و یا افراد پس از مؤلف؛ یعنی نسخه برداران و کاتبان کتب حدیثی.
تصحیف بر دو گونه است: نوشتاری و شنیداری

تصحیف اصطلاحی در باب تصحیح متون و علم درایه است که اشاره دارد به قرائت غلط حروف در رسم الخط عربی، به علت شباهت نگارشی آنها.
به طور کلی، تصحیف در متون تاریخی و احادیث بسیار شایع است. [ ۱]
لغت «تصحیف»، از ماده «ص ح ف» به معنای «اشتباه کردن» است و اسم مفعول آن، «مُصَحَّف»، به معنای «خطای نوشتاری» است. [ ۲] دانشنامه جهان اسلام معنای لغوی تصحیف را «خطا در صحیفه» ذکر کرده است. [ ۳]
تصحیف و تحریف معمولاً مترادف هم در نظر گرفته می شوند، اما در تعریف دقیقتر، تفاوت هایی دارند. [ ۴] تحریف نسبت به تصحیف مفهوم عام تری است. [ ۳]
ابن حجر عسقلانی تصحیف را منحصر به خطا در نقطه گذاری و تحریف را درمورد خطا در اعراب گذاری دانسته اند. [ ۳] بعضی دیگر، تفاوت تصحیف و تحریف را در عمدی یا غیرعمدی بودن دانسته اند و تصحیف را غیرعمدی، و تحریف را عمدی ذکر کرده اند. [ ۳]
عبدالله مامقانی حدیث مُصَحَّف را به صورت «حدیثی که بخشی از متن آن تبدیل شده باشد به چیزی شبیه یا نزدیک به آن». [ ۲]
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی تفاوت های تصحیف و تحریف را در دو مورد دانسته است:[ ۴]
• در تصحیف معنای کلمه یا عبارت به طور کامل متحول می شود، اما در تحریف اینطور نیست.
• تصحیف میان حروفی اتفاق می افتد که از نظر رسم الخط به یکدیگر مشابه اند، اما تحریف در میان حروفی رخ می دهد که از نظر رسم الخط شباهتی به یکدیگر ندارند.
تصحیف سابقهٔ طولانی در خط و ادبیات دارد. حتی تا قبل از وضع قواعدی نظیر اعراب و نقطه گذاری، تصحیف اجتناب ناپذیر بوده است. [ ۴] حتی بعضاً بر سر لغاتی که اصلا شبیه به یکدیگر به نظر نمی رسند ( نظیر «عمر» و «عثمان» ) تصحیف رخ داده است. [ ۳]

تَصحیف
(در لغت به معنی خطاکردن) در اصطلاح بدیع، آوردن کلماتی در سخن که، با جابه جایی نقطه های حروف آن کلمات، معنای جمله تغییر کند که گاه برای پنهان کردن مقصود و گاه برای طرح معما و تفریح به کار می رود. کلامی که در آن تصحیف صورت گرفته باشد مُصَحَّف گویند. کلام مصحّف بر سه نوع است: ۱. مصحّفِ منتظم، که نقطه های حروف همۀ کلمات آن ها را بتوان جابه جا کرد و معانی دیگر گرفت: حُرّ و مُحَبتی و گُلِ گلبنان بدر/یا مردِ نیکیی و نکوساز در سفر؛ که می توان با جابه جایی نقطه های همۀ کلمات بدین صورت خواند: خرّ و مُخَنّثی و کَلِ کَلتَبان پدر/نامرد بنگیی و نگوسار در سقر توضیح آن است که در قدیم، «گ» را به صورت «ک» یا «ک» با سه نقطه روی آن می نوشته اند؛ ۲. مصحّفِ مضطرب، که در تشخیص این که کدام کلمات را می توان به تصحیف خواند دشوار باشد: دلبر بقّال گفت از من چه خواهی بهر نُقل گفتمش کای گوهر یکدانه خواهم بینمت که صورت مصحف «بینمت»، «یتیمت» است؛ ۳. مصحّف ذواللسانین، که بیتی را بتوان هم به عربی، و هم به فارسی خواند: جُندُ کِسری بِلادَهُم بَرَحَت فَرَحاً وعدهم دهی بحلاق که فارسی اش چنین است: چند کس را بلادهم، برخت فرّخا وعده ام دهی بخلاف؛ تصحیف بهره گیری از جناس خط است.