خاندان بلعمی

[ویکی فقه] بَلْعَمی ، عنوان چند تن از دیوانیان و دانشمندان خراسان که دو تن از ایشان در دستگاه سامانیان به وزارت رسیدند. نسب این خاندان به اعراب بنی تمیم می رسد و ابن ماکولا سلسله نسب ابوالفضل بلعمی را تا زید مناه فرزند تمیم ذکر کرده ، و نسبت تمیمی در برخی مآخذ از اینجاست . خاندان بلعمی شاید پس از برمکیان، پرآوازه ترین خاندان هایی باشند که به وزارت رسیده اند و نام و یادشان در کتاب های ادب و تاریخ به فراوانی آمده است.
اما این سلسله نسب که رجال آن در کتاب های موجود از انساب عرب ، شناخته نیستند، خالی از اشکال نیست و از سویی ، این مسأله با شهرت «بلعمی » نیز ارتباط می یابد. بنا به نوشته ابن ماکولا، یکی از نیاکان این خاندان به نام رجاء بن معبد در فتوحات روم همراه مَسلمه بن عبدالملک بود، آن گاه در جایی به نام «بلعم » در دیار روم سکنی گزید. بدین سبب ، فرزندانش نسبت بلعمی یافتند. که از رجاء بن معبد در سلسله نسب بلعمی نام برده است .هم چنین آورده اند که جد او «بهار» (بهار بن خالد بن مغیث) نام داشته است. بهار از شجاعان قبیله تمیم بوده که در سپاه قتیبة بن مسلم به مرو آمده و در منطقه ای به نام «بلعمان» ساکن شده است و به همین جهت به او بلعمی می گویند.
مکان بلعم
در منابع و مآخذ موجود، تاکنون جایی به نام بلعم شناخته نشده است و یاقوت حموی هم فقط با توجه به آنچه در باب نسبت بلعمی آورده اند، از بلعم نام برده است . همچنین سمعانی ، علاوه بر نقل از گفته ابن ماکولا، به نقل از یکی از محدثان به نام ابوالعباس مَعدانی (د ۳۷۵ق / ۹۸۵م ) گفته است که جد بلعمی به نام بهار بن خالد که از دلاوران بنی تمیم بود، با سپاه قتیبه بن مسلم به خراسان آمد و در پایین ترین روستا نسبت به بلاشجرد - در حوالی مرو که «بلعمان » نام داشت ، اقامت گزید و نسبت بلعمی به سبب سکنای اعضای خاندان او در آن روستا بوده است . که در سلسله نسب این خاندان از عبدالله بن خالد نام برده است .
نکاتی در نسب بلعمی
به نظر می رسد در ارتباط با نسبت بلعمی توجه به پاره ای اطلاعات پراکنده ضروری است : به روایت طبری ، مُرّه بن مالک که از بنی زید مناه قبیله تمیم بود، به سببی عَم ِ (عَمی ) لقب یافت و اعقاب او نیز «بنو العم » خوانده شدند. در پاره ای روایات تاریخی ، از جمله شرکت در سپاه قتیبه در خراسان ، به صراحت از این تیره نام برده شده است . این تیره را گاه «بلعم » نیز خوانده اند. که کتابی در مثالب ِ بلعم بن تیم (تمیم ) به علان ِ شعوبی نسبت می دهد.به هر حال ، اشتراک پاره ای از نِکات مذکور - که به طور کلی وجود تیره ای به نام «بلعم » را در بنی تمیم تأیید می کند - با روایت ابوالعباس معدانی در یکی دو مورد، مانند نام ِ قتیبه بن مسلم و خراسان و بنی تمیم در ربط با وجه انتساب بلعمی سخت جالب توجه به نظر می رسد و مجموع این ها، روایت ابن ماکولا را از این موضوع ، تا حد بسیاری مشکوک و قابل تأمل جلوه می دهد. همچنین گفتنی است که در پاره ای مآخذ، این نسبت با املای «بلغمی » آمده است . که بعید نیست حاصل تصحیف باشد، اما دست کم در یکی دو مورد، با توجه به معنای «بلغمی » (کودن و گول و خشن ) طعن و هجو به نظر می رسد.
ابوالفضل بلعمی
...