[ویکی فقه] در زبانهای ترکی ملل گوناگون برای تحریر و ضبط زبان خود، یا به وضع خط پرداخته اند یا با وام گیری از همسایگان، برای خود خطی فراهم کرده اند.
برای زبان ترکی ابتدا خط قومی خاصی (ترکی باستان، اورخون) به کار میرفت، اما در دوره های بعد ترکان با فرهنگهای گوناگون اقوام همسایه آشنا شدند و با آن ها مناسباتی برقرار کردند و از زبان ها و خط هایشان استفاده کردند. ترکان از قرن دوم، در ادوار و مکانهای مختلف تحت تأثیر ادیان و فرهنگ هایی که پذیرفته اند یا در جوار آن ها قرار گرفته اند، زبان خود را با خط های متفاوتی کتابت کرده اندد. هر یک از این خطوط دوره رواج متمایزی داشته است؛ برخی عمر کوتاه داشته اند، بعضی به حیات خود ادامه داده ولی به صورت محلی باقی مانده اند، بعضی نیز از محیط خود فراتر رفته و از لحاظ مدنی و فرهنگی گسترش یافته اند.
انواع خط
خط هایی که ترکان در طول تاریخ داشته اند و نظامهای نوشتاری که برای زبان ترکی به کار برده اند، عبارت اند از :
← خط گوکترک اورخون، ترکی باستان
(۱) ابنندیم، الفهرست، (تهران). (۲) یوهانس فریدریش، تاریخ خطهای جهان و سیر تحولات آن ها از آغاز تا امروز، ترجمه فیروز رفاهی، تهران ۱۳۶۸ش. (۳) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul ۱۹۸۷. (۴) Sadettin Buluc, "Osmanlilar devrinde alfabe tart ismalari", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri basim, Ankara: Turk Tarih Kurumu Yayinlari, ۱۹۸۱. (۵) Ahmet Caferoglu، Turk dili tarihi, Istanbul ۲۰۰۱. (۶) Ahmet Bican Ercilasun، Bugunku Turk alfabeleri , (Ankara) ۱۹۷۷. (۷) idem، Orneklerle bugunkuTurk alfabeleri Ankara ۱۹۹۳. (۸) idem, Turk dili tarihi, Ankara ۲۰۰۴. (۹) Muharrem Ergin, "Turklerde yazi ve alfabeler", in Turkdunyasi el kitabi, vol ۲, Ankara: Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, ۱۹۹۲. (۱۰) IA, sv "Turkler II: dil" (by Nuri Yuce). (۱۱) Mehmet Saray, Gaspirali Ismail Bey'den Ataturk'e Turk dunyasinda dil ve kultur birligi, Istanbul ۱۹۹۳. (۱۲) Bilal NSimsir, Turk yazi devrimi, Ankara ۱۹۹۲. (۱۳) Talat Tekin, Orhon yazitlari, Ankara ۱۹۸۸. (۱۴) Semih Tezcan, "Turklerde yazi kulturunun baslangici ve gelisimi", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri baslm, ibid. (۱۵) Faruk K Timurtas, Tarih icinde Turk edebiyati, Ankara ۲۰۰۵. (۱۶) Recep Toparli, Turan Karakas, and Hanifi Vural, Turk dili, sivas: Seyran Yayinlari, (nd). (۱۷) TA, sv "Alfabe: alfabe ve sosyoloji". (۱۸) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, ۱۹۷۶-۱۹۹۸, svv "orhun ve yenisey kitabeleri", (by Tuncer Gulensoy) , "Uygurlar" (by Mustafa Kutlu and MehmetEmin Agar). (۱۹) TDVIA, sv "Elifba: Turkce'nin yazildigi alfabeler" (by Mustafa S Kacalin). (۲۰) Uygulamali Turk dili vekompozisyon bilgileri, by Yakup Karasoy and et al, ed Yakup Karasoy, Ankara: Akcag, ۲۰۰۷؛
برای زبان ترکی ابتدا خط قومی خاصی (ترکی باستان، اورخون) به کار میرفت، اما در دوره های بعد ترکان با فرهنگهای گوناگون اقوام همسایه آشنا شدند و با آن ها مناسباتی برقرار کردند و از زبان ها و خط هایشان استفاده کردند. ترکان از قرن دوم، در ادوار و مکانهای مختلف تحت تأثیر ادیان و فرهنگ هایی که پذیرفته اند یا در جوار آن ها قرار گرفته اند، زبان خود را با خط های متفاوتی کتابت کرده اندد. هر یک از این خطوط دوره رواج متمایزی داشته است؛ برخی عمر کوتاه داشته اند، بعضی به حیات خود ادامه داده ولی به صورت محلی باقی مانده اند، بعضی نیز از محیط خود فراتر رفته و از لحاظ مدنی و فرهنگی گسترش یافته اند.
انواع خط
خط هایی که ترکان در طول تاریخ داشته اند و نظامهای نوشتاری که برای زبان ترکی به کار برده اند، عبارت اند از :
← خط گوکترک اورخون، ترکی باستان
(۱) ابنندیم، الفهرست، (تهران). (۲) یوهانس فریدریش، تاریخ خطهای جهان و سیر تحولات آن ها از آغاز تا امروز، ترجمه فیروز رفاهی، تهران ۱۳۶۸ش. (۳) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul ۱۹۸۷. (۴) Sadettin Buluc, "Osmanlilar devrinde alfabe tart ismalari", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri basim, Ankara: Turk Tarih Kurumu Yayinlari, ۱۹۸۱. (۵) Ahmet Caferoglu، Turk dili tarihi, Istanbul ۲۰۰۱. (۶) Ahmet Bican Ercilasun، Bugunku Turk alfabeleri , (Ankara) ۱۹۷۷. (۷) idem، Orneklerle bugunkuTurk alfabeleri Ankara ۱۹۹۳. (۸) idem, Turk dili tarihi, Ankara ۲۰۰۴. (۹) Muharrem Ergin, "Turklerde yazi ve alfabeler", in Turkdunyasi el kitabi, vol ۲, Ankara: Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, ۱۹۹۲. (۱۰) IA, sv "Turkler II: dil" (by Nuri Yuce). (۱۱) Mehmet Saray, Gaspirali Ismail Bey'den Ataturk'e Turk dunyasinda dil ve kultur birligi, Istanbul ۱۹۹۳. (۱۲) Bilal NSimsir, Turk yazi devrimi, Ankara ۱۹۹۲. (۱۳) Talat Tekin, Orhon yazitlari, Ankara ۱۹۸۸. (۱۴) Semih Tezcan, "Turklerde yazi kulturunun baslangici ve gelisimi", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri baslm, ibid. (۱۵) Faruk K Timurtas, Tarih icinde Turk edebiyati, Ankara ۲۰۰۵. (۱۶) Recep Toparli, Turan Karakas, and Hanifi Vural, Turk dili, sivas: Seyran Yayinlari, (nd). (۱۷) TA, sv "Alfabe: alfabe ve sosyoloji". (۱۸) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, ۱۹۷۶-۱۹۹۸, svv "orhun ve yenisey kitabeleri", (by Tuncer Gulensoy) , "Uygurlar" (by Mustafa Kutlu and MehmetEmin Agar). (۱۹) TDVIA, sv "Elifba: Turkce'nin yazildigi alfabeler" (by Mustafa S Kacalin). (۲۰) Uygulamali Turk dili vekompozisyon bilgileri, by Yakup Karasoy and et al, ed Yakup Karasoy, Ankara: Akcag, ۲۰۰۷؛
wikifeqh: خط_در_زبان های_ترکی