کتیبه داریوش در بیستون
رضا مرادی غیاث آبادی
برگرفته از چاپ سوم کتاب کتیبه داریوش بزرگ در بیستون ( ۱۳۸۴ ) از همین نگارنده
ستون یکم
بند ۱ سطرهای ۱ - ۳ مـن �دارَیَـوَئـوش� ( داریوش ) ، شـاه بـزرگ، شـاه شاهـان، شـاه در �پـارسَـه� ( پارس ) ، شاه سرزمین ها، پسر �وِشـتـاسَـپـَه� ( ویشتاسپ ) ، نـوه �اَرَشـامَـه� ( اَرشام ) ، هخامنشی.
... [مشاهده متن کامل]
بند ۲ ۳ - ۶ داریوش شاه گوید: پدر من ویشتاسپ، پدر ویشـتاسـپ اَرشـام، پـدر اَرشـام � اَری یـارَمـنَـه� ( آریـارَمـــنَـه ) ، پدر آریـارَمنَـه �چِـش پِـش� ( چیش پیش ) ، پــدر چیش پیش �هَـخامَـنِش� است.
بند ۳ ۶ - ۸ داریوش شاه گوید: از این رو ما هخامنشی نامیده می شویم. ما از دیرباز بزرگ بوده ایم. از دیرباز دودمان ما شاهی بود.
بند ۴ ۸ - ۱۱ داریوش شاه گوید: هشت تن از دودمان ما پیش از این شاه بودند. من نهمین آنها هستم. ما پشت در پشت ( در دو شاخه ؟ ) شاه بوده ایم.
بند ۵ ۱۱ - ۱۲ داریوش شاه گـویـد: من بخواست �اَئـورَمَـزدا� ( اهورامزدا ) شاه هستم. اهورامزدا شاهی را به من داد.
بند ۶ ۱۲ - ۱۷ داریوش شاه گوید: اینست سرزمین هایی که به بخشایش اهورامزدا به من رسیده است و من در این سرزمین ها شاه هستم: �پـارسَـه� ( پارس ) ، �اووْجَـه� ( خوزیه/ عیلام ) ، �بابیروش� ( بابل ) ، �اَثـورا� ( آشور ) ، �اَرَبـایَـه� ( عربیه ) ، �مـودرایَـه� ( مصر ) ، �تْـیَـئی یْ دْرَیَـهْـیا� ( دریانشینان ) ، �سْـپَـردَه� ( اسپارت/ سارد/ لیـدی ) ، �یَـئـونَـه� ( یونان ) ، �مـادَه� ( ماد ) ، �اَرمیـنَه�[۱] ( ارمنیه ) ، �کَـتـپَـتوکَـه� ( کاپادوکیه/ آناتولی مرکزی ) ، �پَـرثَـوَه� ( پارت ) ، �زْرَکَه� ( زَرَنگ/ سیستان ) ، �هَـرَئیـوَه� ( هرات/ آریان ) ، �اووارَزمی یْ� ( خوارزم ) ، �باخْـتْـریش� ( بلخ/ باکتریا ) ، �سُـگودَه� ( سُغد ) ، �گَـدارَه� ( قندهار ) ، �سَـکَـه� ( سکا ) ، �ثَـتَـگوش� ( شاید هفت رود/ پنجاب ) ، �هَـرَئووَتیش� ( آراخوزی/ رُخَـج/ شاید ناحیه علیای رود هیرمند ) ، �مَـکَـه� ( مَکا/ مُـکران/ جنوب بلوچستان ) . روی هم ۲۳ سرزمین.
بند ۷ ۱۷ - ۲۰ داریوش شاه گوید: اینست سرزمین هایی که خود را پیرو من می خوانند. بخواست اهورامزدا به فرمان من هستند و خراج می دهند. آنچه آنان را گفتم، چه در شب و چه در روز انجامش دادند.
بند ۸ ۲۰ - ۲۴ داریوش شاه گوید: در این سرزمین ها هر آن مردی که شایسته بود، او را پاداش دادم و هر آن کس که پیمان شکن بود؛ او را سخت گوشمال کردم. بخواست اهورامزدا این سرزمین ها قانون مرا گرامی داشتند. همانگونه که به آنان گفتم؛ همانگونه انجام دادند.
بند ۹ ۲۴ - ۲۶ داریوش شاه گوید: اهورامزدا این شاهی را به من داد. اهورامزدا مرا یاری داد تا این پادشاهی را استوار سازم. بخواست اهورامزدا این پادشاهی را دارم.
بند ۱۰ ۲۶ - ۳۵ داریوش شاه گوید: این است آن کارهایی که پس از شاهی به انجام رساندم: پسر �کـورَئـوش� ( کورش ) به نام �کَـبـوجـی یَـه� ( کمبوجیه ) از دودمان ما در اینجا شاه بود. این کمبوجیه برادری داشت به نام �بَـردی یَـه� ( بَـردیا ) که با کمبوجیه از یک مادر و از یک پدر بودند. آنگاه کمبوجیه این بردیا را کشت. هنگامی که کمبوجیه بردیا را کشت؛ مردم نمی دانستند که بردیا کشته شده است. سپس کمبوجیه به مصر رفت. هنگامی که کمبوجیه رهسپار مصر شد؛ مردمانی پیمان شکن شدند و در کشور، در پارس و در ماد و دیگر سرزمین ها دروغ فراوان شد.
بند ۱۱ ۳۵ - ۴۳ داریوش شـاه گـویـد: آنگاه یک مـردِ مَـگوس ( مجوس/ مُـغ ) [۲] بنام �گَـئوماتَـه� ( گَئومات ) در �پَـئـیـشی یـا اووادا� و کوهی بنام � اَرَکَـدریش� شورش کرد. آنگاه که او شورش کرد، ۱۴ روز از ماه �وی یَـخـنَـه�[۳] گذشته بود. او به سپاه/ مردم؟ به دروغ می گفت که من بردیا پسر کورش برادر کمبوجیه هستم. سپس همه سپاهیان یاغی شدند و از کمبوجیه به سوی او رفتند. هم پارس، هم ماد و هم دیگر سرزمین ها. او شاهی را برای خود ربود. آنگاه که او شاهی را به دست گرفت، ۹ روز از ماه �گَـرمَـپَدَه�[۴] گذشته بود. پس از آن کمبوجیه به مرگِ خودش[۵] درگذشت.
بند ۱۲ ۴۳ - ۴۸ داریوش شاه گوید: این پادشاهی که مُـغ گَئومات از کمبوجیه گرفت، از دیرباز به دودمان ما بایسته بود. مُغ گَئومات بر پارس و ماد و دیگر سرزمین ها دست انداخت و آنها را از کمبوجیه گرفت و از آن خود کرد. او شاه شد.
بند ۱۳ ۴۸ - ۶۱ داریوش شاه گوید: هیچ مردی، نه پارسی و نه مادی و نه کسی از دودمان ما نبود که شاهی را از دست مُغ گَئومات بازپس گیرد. مردم از او بسیار می ترسیدند چرا که او کسانی که بردیا را از پیش می شناختند، می کشت. از آن روی مردم را می کشت که هیچکس نداند من بردیا پسر کورش نیستم. هیچکس توان نداشت که در باره مُغ گَئومات سخنی بگوید. تا اینکه من سر رسیدم. آنگاه من از اهورامزدا یاری خواستم. اهورامزدا مرا یاری داد. آن هنگام ۱۰ روز از ماه �باگَـیادَئیش�[۶] ( باگَیادی/ بَـغَـیادی ) گذشته بود که من با چند مرد، مُغ گَئومات و همه همدستانش را کشتم. در دژ �سیکَـیَـئووَتیش� در ناحیه �نِــسـایَـه� ( نِـسا ) در مـاد او را کشتم. شاهی را از او پس گرفتم. بـخواست اهورامزدا من شاه شدم. اهورامزدا پادشاهی را به من داد.
بند ۱۴ ۶۱ - ۷۱ داریوش شاه گوید: پادشاهی ای را که از دودمان ما گرفته شده بود؛ دگر باره بر پای کردم. چنان در جایش استوار نمودم که پیش از این بود. آیین هایی را که مُغ گَئومات از میان برده بود؛ پایدار کردم. [۷] من چراگاه ها و رمه ها و کارکنان و خانه هایی را که مُغ گَئومات از مردم گرفته بود، به آنان بازگرداندم. [۸] من مردمان را در جایشان استوار نمودم. هم پارس، هم ماد و هم دیگر سرزمین ها را. من آنچه را که به تاراج رفته بود؛ به همانگونه که پیش از آن بود، باز پس گرداندم. این کاری بود که من بخواست اهورامزدا انجام دادم. من کوشیدم که خانه ( دودمان/ میهن؟ ) خود را در جای خود استوار نمایم؛ همانگونه که پیش از این بود. من بخواست اهورامزدا، چنان کوشیدم تا توانستم نگذارم مُغ گَئومات خانه ما را تباه کند.
بند ۱۵ ۷۱ - ۷۲ داریوش شاه گوید: اینست آنچه که پس از شاهی انجام دادم.
بند ۱۶ ۷۲ - ۸۱ داریوش شاه گوید: پس از آنکه من مُغ گَئومات را کشتم؛ مردی به نام �آثْـریـنَـه�[۹] پسر �اوپَـدَرمَـه� در خوزیه/ عیلام شورش کرد. او به مردم می گفت: من در خوزیه شاه هستم. سپس خوزیان شورشی شدند و به سوی آثرینَه رفتند. او در خوزیه شاه شد. همچنین مردی بابلی به نام �نَـدیـتَـبَـئـیـرَه� پسر �اَئـیـنَـه ایرَه� در بابل شورش کرد. او مردم را چنین می فریفت که من �نَـبوکُـدرَچَـرَه� ( نَبوکَـد نَصَـر/ بخت النصر ) پسر �نَـبونَـئـیتَـه� ( نَبونید ) هستم. سپس همه مردم بابل به سوی او رفتند. بابل نافرمان شد و او پادشاهی را در بابل به دست گرفت.
بند ۱۷ ۸۱ - ۸۳ داریوش شاه گوید: سپس من به پیکی به خوزیه فرستادم. آثْـرینَـه بسته به نزد من آورده شد. من او را کشتم.
بند ۱۸ ۸۳ - ۹۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من به سوی نَـدیـتَـبَـئـیـرَه که خود را نَبوکَـد نَصَـر می خواند؛ به بابل رهسپار شدم. سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه �تـیـگْـرَه� ( دجله ) را در دست داشت و در آنجا ایستاده بود. رودخانه درخور ناو رانی بود. آنگاه من سپاهیان را سوار بر �مَـشَـکائووَه�ها ( ناوهای رودخانه رو با مَـشک های باد شده ) کردم و دیگران را همراه با شتران و اسبان بر برخی دیگر نشاندم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا از دجله گذشتیم. در آنجا سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را شکست دادم. آنگاه که نبرد کردیم، ۲۶ روز از ماه �آثْـری یادی یَـه�[۱۰] گذشته بود.
بند ۱۹ ۹۰ - ۹۶ داریوش شاه گوید: آنگاه من رهسپار بابل شدم. هنوز با بابل نرسیده بودم که نَـدیـتَـبَـئـیـرَه که خود را نَبوکَـد نَصَـر می نامید، با سپاه خود به شهر �زازانَـه� در نزدیکی �اوفْـراتـو� ( فرات ) رسید تا با من نبرد کند. پس ما نبرد کردیم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا من سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را سخت شکست دادم. بازمانده هایشان در آب انداخته شدند و آب آنان را برد. آنگاه که ما نبرد کردیم، ۲ روز از ماه �اَنامَـکَـه�[۱۱] گذشته بود.
ستون دوم
بند ۱ ۱ - ۵ داریوش شاه گوید: پس از این نَـدیـتَـبَـئـیـرَه با چند سوار گریخت و به بابل رفت. آنگاه من به بابل رفتم. بخواست اهورامزدا هم بابل را گرفتم و هم نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را. پس از آن نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را در بابل کشتم.
بند ۲ ۵ - ۸ داریوش شاه گوید: آنگاه که من در بابل بودم؛ این سرزمین ها بر من شورشی شدند: پارس، خوزیه، ماد، آشور، مصر، پارت، �مَـرگوش� ( مرو ) ، ثَـتَـگوش و سکا.
بند ۳ ۸ - ۱۱ داریوش شاه گوید: مردی به نام �مَـرتی یَـه� پسر �چِـچِـخْـرائیش� از شهر �کوگَـنَـکا� در پارس بود. او در خوزیه شورش کرد و به مردم می گفت که من �ایمَـنیش� شاه خوزیه هستم.
بند ۴ ۱۱ - ۱۳ داریوش شاه گوید: آن هنگام من در نزدیکی خوزیه بودم. خوزیان از من ترسیدند. آن مَـرتی یَـه را که سر دسته آنان بود؛ گرفتند و کشتند.
بند ۵ ۱۳ - ۱۷ داریوش شاه گوید: مردی مادی به نام �فْـرَوَرتیش� در ماد برخاست و به مردم گفت که من �خْـشَـثـریتَـه� از دودمان �اووَخْـشْـتْرَه� ( هُـوَخشَـتَـرَه ) هستم. سپس سپاهیان مادی که در تختگاه بودند، [۱۲] بر من شوریدند و به سوی فْـرَوَرتیش رفتند. او در ماد شاه شد.
بند ۶ ۱۸ - ۲۹ داریوش شاه گوید: سپاه پارسی و مادیِ زیر فرمان من، کم شمار بود. پس از آن من سپاه فرستادم. فرماندهی آنان را به یک نفر پارسیِ پیرو من به نام �ویدَرنَـه� سپردم. به آنان گفتم بروید و سپاه ماد را که خود را از من نمی داند، در هم بشکنید. آنگاه ویدارنا با سپاهیانش رهسپار شدند. هنگامی که به ماد رسید؛ در شهری به نام �ماروش� در ماد، با مادان نبرد کرد. آن کسی که سرکرده مادان بود، در آن زمان در آنجا نبود. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را در هم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز گردید، ۲۷ روز از ماه اَنامَـکَـه گذشته بود. پس از آن سپاه من در سرزمینی به نام �کَـپَـدَه/ کَمپَـندَه�[۱۳] در ماد، برای من درنگ کردند تا که من به ماد رسیدم. [۱۴]
بند ۷ ۲۹ - ۳۷ داریوش شاه گوید: یک ارمنیِ پیرو من به نام �دادَرشیش� ( دادَرشی ) را به ارمنیه فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاه شورشیانی که خود را از من نمی دانند، درهم شکن. پس از آن دادَرشی رهسپار شد. آنگاه که او به ارمنیه رسید؛ شورشیان گرد آمدند تا برای نبرد با دادَرشی پیش آیند. در دهی به نام �زوزَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۸ روز از ماه �ثورَواهَـرَه�[۱۵] گذشته بود.
بند ۸ ۳۷ - ۴۲ داریوش شاه گوید: برای دومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با دادَرشی شوند. آنان در دژ �تیگـرَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ۱۸ روز از ماه ثورَواهَـرَه گذشته بود.
بند ۹ ۴۲ - ۴۹ داریوش شاه گوید: برای سومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با دادَرشی شوند. آنان در دژ �اویَـما� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ۹ روز از ماه �ثائیگَـرچیش�[۱۶] ( ثایگَرچی ) گذشته بود. پس از این دادَرشی در ارمنیه برای من درنگ کرد تا اینکه من به ماد رسیدم.
بند ۱۰ ۴۹ - ۵۷ داریوش شاه گوید: سپس یک پارسیِ پیرو من به نام �وَئومیسَـه� را به ارمنیه فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاه شورشیانی که خود را از من نمی دانند، درهم شکن. پس از آن وَئومیسَـه رهسپار شد. آنگاه که او به ارمنیه رسید، شورشیان گرد آمدند تا برای نبرد با وَئومیسَـه پیش آیند. در سرزمینی به نام �ایزَلا� در آشور نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۱۵ روز از ماه اَنامَـکَه گذشته بود.
بند ۱۱ ۵۷ - ۶۳ داریوش شاه گوید: برای دومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با وَئومیسَـه شوند. آنان در سرزمین �اَئوتی یارَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را نابود کرد. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ماه ثورَواهَـرَه رو به پایان[۱۷] بود. پس از این وَئومیسَـه در ارمنیه برایم درنگ کرد تا اینکه من به ماد رسیدم.
بند ۱۲ ۶۴ - ۷۰ داریوش شاه گوید: پس آنگاه من از بابل در آمده و به ماد رفتم. آنگاه که به ماد رسیدم؛ فْـرَوَرتیش که خود را شاه ماد نامیده بود، با سپاه خود به شهر �کُـدُرُش� در ماد در آمد تا با من نبرد کند. سپس ما نبرد کردیم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا من به سختی سپاه فْـرَوَرتیش را شکست دادم. آنگاه که نبرد کردیم، ۲۵ روز از ماه �اَدوکَـنَـئیشَـه�[۱۸] گذشته بود.
بند ۱۳ ۷۰ - ۷۸ داریوش شاه گوید: سپس فْـرَوَرتیش با سواران کمی گریخت و به سرزمین �رَگا� ( ری ) در ماد روانه شد. آنگاه من سپاهی به دنبالش فرستادم. فْـرَوَرتیش دستگیر و به نزد من آورده شد. من بینی، گوش ها و زبان او را بریدم و یک چشم او را در آوردم. او دست بسته بر دروازه نگاه داشته شد و همه سپاه/ مردم؟ او را دیدند. پس از آن، او را در �هَـگْـمَـتانَه� ( اکباتان/ همدان ) دار زدم و مردان برجسته همدست او را در درون دژی در هَـگْـمَـتانَـه آویزان کردم.
بند ۱۴ ۷۸ - ۹۱ داریوش شاه گوید: مردی به نام �چیثْـرَتَـخـمَـه� از �اَسَـگَـرتی� بر من نافرمان شد. او چنین به مردم می گفت که من در اَسَـگَـرتی شاه هستم. از دودمان هُـوَخشَـتَـرَه هستم. آنگاه من سپاه پارسی و مادی را فرستادم. یک مادیِ پیرو من به نام �تَـخـمَـسـپادَه� را سردار آنان کردم. به آنان چنین گفتم که بروید و این سپاه شورشی را که خود را از من نمی داند؛ در هم شکنید. آنگاه تَـخـمَـسـپادَه با سپاه رهسپار شد و با چیثْـرَتَـخـمَـه نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من آن سپاه شورشی را فرو کوبید[۱۹] و چیثْـرَتَـخـمَـه را گرفت و او را به نزد من آورد. سپس من بینی و گوش های او را بریدم و یک چشم او را در آوردم. او دست بسته بر دروازه نگاه داشته شد و همه سپاه/ مردم؟ او را دیدند. پس از آن، او را در �اَربَـئیرا� دار زدم.
بند ۱۵ ۹۱ - ۹۲ داریوش شاه گوید: اینست کاری که من در ماد انجام دادم.
بند ۱۶ ۹۲ - ۹۸ داریوش شاه گوید: �پَـرثَـوَه� ( پارت ) و �وَرکانَـه� ( هیرکانی/ گرگان ) بر من شوریدند و خودشان را از آنِ فْـرَوَرتیش خواندند. پدرم ویشتاسپ در پارت بود. سپاهیان او را رها کرده و یاغی شدند. آنگاه ویشتاسپ با سپاهی که وفادارش بود، رهسپار شد. در شهری پارتی به نام �ویشـپَه اوزاتیش� با پارتیان نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا، ویشتاسپ آن سپاه شورشی را به سختی درهم شکست. آنگاه که آنان به نبرد آغازیدند، ۲۲ روز از ماه وی یَـخـنَـه گذشته بود.
ستون سوم
بند ۱ ۱ - ۹ داریوش شاه گوید: سپس من سپاه پارسی را از ری به نزد ویشتاسپ فرستادم. چون این سپاه به نزد ویشتاسپ فرا رسید؛ ویشتاسپ این سپاه را برگرفت و رهسپار شد. در شهری پارتی به نام �پَـتیـگـرَبَـنا� با شورشیان به نبرد شد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا ویشتاسپ به سختی سپاه شورشگران را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، از ماه گَـرمَـپَـدَه ( گَرماپَـد ) ۱ روز گذشته بود.
بند ۲ ۹ - ۱۰ داریوش شاه گوید: سپس آن سرزمین از آنِ من شد. این است آن کاری که من در پارت انجام دادم.
بند ۳ ۱۰ - ۱۹ داریوش شاه گوید: سرزمینی به نام �مَـرگوش� ( مرو ) بر من شورید. مردی از مرو به نام �فْـرادَه� را به سرداری برگزیدند. سپس من یک پارسیِ پیرو خودم به نام �دادَرشیش�[۲۰] ( دادَرشی ) ، که شهربان[۲۱] بلخ بود را به رویارویی با او فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاهی که خود را از من نمی داند، درهم شکن. پس از آن دادَرشی با سپاه رهسپار شد و با مروزیان نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی آن سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۲۳ روز از ماه �آثْـری یادی یَـه� ( آثْـریاد ) گذشته بود.
بند ۴ ۱۹ - ۲۱ داریوش شاه گوید: سپس آن سرزمین از آنِ من شد. این است آن کاری که من در بلخ انجام دادم.
بند ۵ ۲۱ - ۲۸ داریوش شاه گوید: مردی به نام �وَهـیَـزداتَـه� در شهر �تارَوا� در سرزمین �یَـئوتی یا� در پارس می زیست. او دوباره در پارس آشوب برپا کرد. [۲۲] او چنین به مردم می گفت که من �بَـردی یَـه� ( بردیا ) پسر کورش هستم. سپس سپاه پارسی که در تختگاه[۲۳] بود و پیش از آن از �یَـدا/ یَـدایا؟�[۲۴] آمده بود، بر من شورید و به سوی وَهـیَـزداتَـه رفت. او در پارس شاه شد.
بند ۶ ۲۸ - ۴۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من سپاه پارسی و مادی را که در فرمان من بودند؛ گسیل داشتم. یک پارسی پیرو خودم به نام �اَرتَـ وَردی یَـه� را سردار آنان کردم. دیگر سپاهیان پارسی به دنبال من، روانه ماد شدند. سپس اَرتَـ وَردی یَـه با سپاه خود رهسپار پارس شد. آنگاه که او به شهری به نام �رَخا� در پارس فرا رسید؛ در آنجا آن وَهـیَـزداتَـه که خود را بردیا می نامید، با سپاه خود برای نبرد با اَرتَـ وَردی یَـه در آمد. سپس به نبرد شدند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه وَهـیَـزداتَـه را درهم شکست. آنگاه که نبرد در گرفت، ۱۲ روز از ماه ثورَواهَـرَه گذشته بود.
بند ۷ ۴۰ - ۴۹ داریوش شاه گوید: سپس وَهـیَـزداتَـه با سواران کمی گریخت و به پَـئـیـشی یـا اووادا رفت. در آنجا سپاهی را آماده ساخت و رهسپار شد تا با اَرتَـوَردی یَـه نبرد کند. در کوهی به نام �پَـرگَـه� به نبرد شدند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه وَهـیَـزداتَـه را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان آغاز شد، ۵ روز از ماه گَـرمَـپَـدَه ( گرماپَـد ) گذشته بود. وَهـیَـزداتَـه و همدستان برجسته او را دستگیر کردند.
بند ۸ ۴۹ - ۵۲ داریوش شاه گوید: سپس من وَهـیَـزداتَـه و مردانی که همدستان برجسته او بودند را در شهری به نام �اووادَئیچَـیَـه� در پارس به دار آویختم.
بند ۹ ۵۲ - ۵۳ داریوش شاه گوید: این است آنچه که به دست من در پارس انجام شد.
بند ۱۰ ۵۴ - ۶۴ داریوش شاه گوید: آن وَهـیَـزداتَـه که خود را بردیا می خواند، به رویارویی با شهـربان پیرو من در آراخوزی/ رُخَـج به نام �ویـوانَـه� سپاه گسیل داشت. [۲۵] او مردی را سردار آنان کرد و به ایشان گفت که بروید و ویوانَـه و سپاهی که خود را از آنِ داریوش می داند، درهم شکنید. سپس آن سپاهی که وَهـیَـزداتَـه گسیل داشته بود؛ رهسپار شد تا با ویوانَـه به نبرد درآید. آنان در دژی به نام �کاپیشَـکانیش� نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشگران را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان درگرفت، ۱۳ روز از ماه اَنامَـکَـه گذشته بود.
بند ۱۱ ۶۴ - ۶۹ داریوش شاه گوید: پس از آن دگرباره شورشیان گرد آمدند و رهسپار نبرد با ویوانَـه شدند. در سرزمینی به نام �گَـدوتَـوَه/ گَـندوتَـوَه�[۲۶] نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان درگرفت، ۷ روز ماه از ماه وی یَـخـنَـه گذشته بود.
بند ۱۲ ۶۹ - ۷۵ داریوش شاه گوید: پس از آن، مردی که سردار آن سپاهی بود که از سوی وَهـیَـزداتَـه به رویارویی با ویوانَـه گسیل شده بود؛ با اندک سوارانی گریخت. او به راه افتاد و از کنار دژی به نام �اَرشادا� در آراخوزی گذشت. آنگاه ویوانَـه با سپاهی به دنبال آنان رفت. در آنجا او را بگرفت و مردانی که از همدستان برجسته اش بودند را کشت.
بند ۱۳ ۷۵ - ۷۶ داریوش شاه گوید: آنگاه این سرزمین از آنِ من شد. این است آنچه در آراخوزی به دست من انجام شد.
بند ۱۴ ۷۶ - ۸۳ داریوش شاه گوید: هنگامی که من در پارس و ماد بودم؛ بابلیان دوباره بر من شوریدند. مردی ارمنی به نام �اَرخَـه� پسر �هَـلـدیتَـه� در سرزمینی به نام �دوبالَـه� در بابل شورش کرد. در آنجا چنین به مردم دروغ می گفت که من �نَـبوکُـدرَچَـرَه� ( نَبوکَـد نَصَـر/ بخت النصر ) پسر �نَـبونَـئیتَـه� ( نَبونید ) هستم. آنگاه بابلیان بر من نافرمان شدند و به سوی آن اَرخَـه رفتند. او بابل را گرفت. او شاه بابل شد.
بند ۱۵ ۸۳ - ۹۲ داریوش شاه گوید: پس آنگاه من سپاهی به بابل گسیل داشتم. یک پارسیِ پیرو خودم به نام �ویدَفَـرنـا� را به سرداری آنان برگزیدم و به آنان چنین گفتم که بروید و آن سپاه بابلی را که نمی خواهد خود را از آنِ من بداند؛ درهم شکنید. پس ویدَفَـرنـا با سپاهی به بابل روانه شد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا، ویدَفَـرنـا بابلیان را شکست داد و آنان را ببسته و بیاورد. ۲۲ روز از ماه �وَرکَـزَنَـه�[۲۷] گذشته بود آنگاه که اَرخَـه که خود را به دروغ نبوکدنصر می نامید و مردانی که همدستان برجسته او بودند را دستگیر کرد. من فرمان دادم آن اَرخَـه و مردانی که همدستان برجسته اش بودند را در بابل به دار آویزند.
ستون چهارم
بند ۱ ۱ - ۲ داریوش شاه گوید: این است آن کاری که من در بابل انجام دادم.
بند ۲ ۳ - ۳۱ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من بخواست اهورامزدا در همان یک سالِ پس از پادشاهی انجام دادم. ۱۹ نبرد کردم. بخواست اهورامزدا من آنان را شکست دادم و ۹ شاه را دستگیر کردم.
یک مُـغ به نام گَـئومات بود. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کـورش هستم. ” او پارس را شوراند.
یک خوزی به نام آثْـرینَـه بود. او به دروغ چنین گفت: “من شاه خـوزیـه ( عیلام ) هستم. ” او خـوزیـه را شوراند.
یک بابلی به نام نَـدیتـَبَـئیرَه بود. او به دروغ چنین می گفت “من نَبوکُــدرَچَـرَه ( نَـبوکَد نَـصَـر ) پسر نَـبونید هستم. ” او بابل را شوراند.
یک پـارسـی به نام مَـرتی یَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من ایمَـنیش شاه خـوزیـه ( عیلام ) هستم. ” او خـوزیـه را شوراند.
یک مادی به نام فْـرَوَرتیـش بود. او به دروغ چنین می گفت: “من خَشَثْریتَه از دودمان اووَخْشْتْرَه ( هُوَخْشَـتَـرَه ) هستم. ” او ماد را شوراند.
یک سـاگـاراتی بنام چیـثْـرَتَـخـمَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من شاه سـاگـارتی هستم، از دودمان هوخشـتره هستم. ” او سـاگـارتی را شوراند.
یک مروَزی به نام فْـرادَه بود. او به دروغ می گفت: “من شاه مرو هستم. ” او مرو را شوراند.
یک پـارسـی به نام وَهـیَـزداتَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. ” او پارس را شوراند.
یـک ارمـــنی به نـام اَرخَــه بود. او به دروغ چنیـن می گـفت: “مـن نَبوکُـدرَچَـرَه ( نَـبوکَـد نَـصَـر ) پسر نَبونید هستم. ” او بابل را شوراند.
بند ۳ ۳۱ - ۳۲ داریوش شاه گوید: داریوش شاه گوید: این ۹ شاه را در این نبردها دستگیر کردم.
بند ۴ ۳۳ - ۳۶ داریوش شاه گوید: این است سرزمین هایی که شوریدند. دروغ اینان را شورشی کرد و به مردم دروغ گفتند. آنگاه اهورامزدا آنان را به دست من سپرد. من با آنان آنگونه که خواستم بود، رفتار کردم.
بند ۵ ۳۶ - ۴۰ داریوش شاه گوید: تو که پس از این شاه خواهی شد؛ خود را با همه توان از دروغ پاس دار. اگر چنین می اندیشی که سرزمین من در آسایش باشد؛ مرد دروغزن را سخت گوشمالی ده.
بند ۶ ۴۰ - ۴۳ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من کردم. بخواست اهورامزدا در همان یک سال کردم. تویی که از این پس، این نبشته ها را خواهی خواند ( / خواهی شنید؟ ) ؛ آنچه من کرده ام ترا باور شود. مباد این را دروغ انگاری.
بند ۷ ۴۳ - ۴۵ داریوش شاه گوید: من به شتاب به اهورامزدا روی می آورم ( اهورامزدا را گواه می گیرم ) که آنچه من در همان یک سال کردم، راست است، نه دروغ.
بند ۸ ۴۵ - ۵۰ داریوش شاه گوید: بخواست اهورامزدا و من، کارهای زیاد دیگری هم کرده شد که در این نبشته نوشته نشده است. از آن روی نوشته نشد، مبادا آنکه سپس کسی این نبشته را بخواند و آنچه به دست من انجام شده در نگر او بسیار بیاید و این او را باور نیاید و دروغ پندارد.
بند ۹ ۵۰ - ۵۲ داریوش شاه گوید: آنان که پیش از این شاه بودند؛ تا زنده بودند، چنان کار نکردند که به دست من و بخواست اهورامزدا در همان یک سال کرده شد.
بند ۱۰ ۵۲ - ۵۶ داریوش شاه گوید: اکنون کارهایی که به دست من انجام شده را باور دار. آن را به مردم بازگوی و آن را پنهان مکن. اگر این �هَـدوگام� ( بیانیه/ گزارش ) را پنهان نداری و به مردم باز گویی؛ اهورامزدا ترا یار باشد. دودمان تو افزون شود و دیرزی باشی.
بند ۱۱ ۵۷ - ۵۹ داریوش شاه گوید: اگر این بیانیه را پنهان داری و به مردم باز نگویی؛ اهورامزدا ترا بزند و دودمان برایت نباشد.
بند ۱۲ ۵۹ - ۶۱ داریوش شاه گوید: این است آنچه من کردم. بخواست اهورامزدا در همان یک سال کردم. اهورامزدا ( متن عیلامی: �اهورامزدا خدای آریاییان� ) مرا بپاید و دیگر خدایانی که هستند.
بند ۱۳ ۶۱ - ۶۷ داریوش شاه گوید: اهورامزدا و دیگر خدایانی که هستند؛ از آن روی مرا یاری دادند که من بدپیمان ( بی وفا؟ ) نبودم. دروغزن نبودم. شرور ( زورگو؟ ) نبودم. نه من، نه خاندان من. به داد رفتار کردم. نه بر ناتوانان و نه بر توانا خشونت نورزیدم. مردی که با خانه ( تخت گاه/ مردم؟ ) من همراهی کرد؛ او را نیک نواختم و آنکه زیان رسانید؛ او را سخت گوشمال دادم.
بند ۱۴ ۶۷ - ۶۹ داریوش شاه گوید: تو که از این پس شاه خواهی شد؛ مردی را که دروغزن است یا آنکه شرور است را دوست مباش. آنان را به سختی گوشمال ده.
بند ۱۵ ۶۹ - ۷۲ داریوش شاه گوید: تویی که از این پس، این نبشته را که من نویساندم و این نگاره ها را می بینی؛ مبادا آنها را تباه سازی. تا آنگاه که توان داری، آنها را در همین گونه نگاهدار.
بند ۱۶ ۷۲ - ۷۶ داریوش شاه گوید: اگر تو این نبشته و یا این نگاره ها را ببینی و آنها را تباه نکنی و تا هنگامی که ترا توانایی هست، نگاهشان داری؛ اهورامزدا ترا یار باشد. دودمان تو افزون شود و دیرزی باشی و اهورامزدا ترا در هر آنچه کنی، کامیاب کند.
بند ۱۷ ۷۶ - ۸۰ داریوش شاه گوید: اگر تو این نبشته و یا این نگاره ها را ببینی و تباهشان کنی و تا هنگامی که توانایی داری، نگاهشان نداری؛ اهورامزدا ترا بزند. ترا دودمان نباشد و هر آنچه کنی، اهورامزدا آنرا براندازد.
بند ۱۸ ۸۰ - ۸۶ داریوش شاه گوید: هنگامی که من گَـئوماتَـه مُـغ که خود را بردیا می نامید، کشتم؛ اینان مردانی بودند که در آن هنگام، آنجا بودند. این مردان در آن هنگام همکاری کردند و پیروان من بودند: �ویدَفَـرنا/ وینْـدَفَـرنا� پسر �وایَـسـپارَه� پارسی؛ �اوتـانَـه� پسر �ثـوخـرَه� پارسی؛ �گَئوبَـرووَه� پسر �مَـرَدونی یَـه� پارسی؛ �ویدَرنَـه� پسر �بَـگابیگـنَـه� پارسی؛ �بَـگَـبوخـشَـه� پسر �داتووَهـیَـه� پارسی؛ �اَردومَـنیش� پسر �وَهَـئوکَـه� پارسی.
بند ۱۹ ۸۶ - ۸۸ داریوش شاه گوید: تویی که پس از این شاه خواهی شد؛ دودمان این مردان را به نیکی نگاهداری کن.
بند ۲۰ ۸۸ - ۹۲ داریـوش شـاه گـوید: بخواست اهورامزدا ایـن است نبشته ای که من کردم. افزون بر این به �اَری یا� ( آریایی ) [۲۸]. هم بر روی پوست ( پوست درخت/ لوح گِلین ) و هم بر روی چرم تصنیف شد. پیکره خودم را هم برساختم. تبار نامه ام را هم گزارش کردم. اینها در پیش من نوشته و خوانده شد و گواهی ( مُـهر؟ ) شد. آنگاه من این نبشته را به همه جا در میان سرزمین ها فرستادم. مردم یاری کردند.
ستون پنجم[۲۹]
بند ۱ ۱ - ۱۴ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من در دومین و سومین سال، پس از آنکه شاه شدم، انجام دادم. سرزمینی به نام خوزیه ( عیلام ) شورشی شد. یک مرد خوزی به نام �اَتَـمَـئیتَـه� را سردار خود کردند. سپس من سپاه گسیل داشتم. یک مرد پارسیِ پیرو خودم به نام �گَـئوبَـرووَه� را سردار آنان کردم. آنگاه گَـئوبَـرووَه با سپاه رهسپار خوزیه شد. او با خوزیان نبرد کرد. آنگاه گَـئوبَـرووَه خوزیان را بزد و آنان را درهم شکست و سردار آنان را گرفت. او را به نزد من آورد و من او را کشتم. آنگاه این سرزمین از آنِ من شد.
بند ۲ ۱۴ - ۱۷ داریوش شاه گوید: آن خوزیان بدپیمان بودند و اهورامزدا از سوی آنان ستوده نمی شد. [۳۰] من اهورامزدا را می ستودم. بخواست اهورامزدا من با آنان آنگونه که خواستم بود رفتار کردم.
بند ۳ ۱۸ - ۲۰ داریوش شاه گوید: کسی که اهورامزدا را بستاید؛ چه در زندگانی و چه پس از مردن، آمرزش از آنِ او خواهد بود.
بند ۴ ۲۰ - ۳۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من با سپاه به سوی سکاییان/ سکستان رهسپار شدم. به دنبال سکاییانِ �خَئودام تیگْرام� ( تیزخُود/ با کلاه خُود نوک تیز ) . این سکاییان از پیش من برفتند. چون به رود[۳۱] رسیدم، آنگاه با همه سپاه به آنسوی رفتم. سپس من سکاییان را بسیار بزدم و سردار دیگری از آنان را گرفتم. او دست بسته به نزد من آورده شد و من او را کشتم. همچنین سردار آنان به نام �سْـکوخَـه/ سَـکونخَـه� را گرفتند و به نزد من آوردند. آنگاه من سردار دیگری برای آنان برگزیدم. چنانکه خواست من بود. آنگاه آن سرزمین از آنِ من شد.
بند ۵ ۳۰ - ۳۳ داریوش شاه گوید: آن سکـاییان بدپیمان/ بی وفا بودند و اهورامزدا را نمی ستودند. من اهورامزدا را می ستودم. بخواست اهورامزدا من با آنان آنگونه که خواستم بود رفتار کردم.
بند ۶ ۳۳ - ۳۶ داریوش شاه گوید: کسی که اهورامزدا را بستاید؛ چه در زندگانی و چه پس از مردن، آمرزش از آنِ او خواهد بود.
کتیبه های کوتاه بیستون
A
بند ۱ ۱ - ۴ من داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، شاه سرزمین ها، پسر ویشتاسپ، نوه ارشام، هخامنشی.
بند ۲ ۴ - ۸ داریوش شاه گوید: پدر من ویشتاسپ، پدر ویشتاسپ اَرشام، پدر اَرشام آریارمنه، پدر آریارمنه چیش پیش، پدر چیش پیش هخامنش است.
بند ۳ ۹ - ۱۳ داریوش شاه گوید: از این روی ما هخامنشی نامیده می شویم. ما از دیرباز بزرگ بوده ایم. از دیرباز دودمان ما شاهی بود.
بند ۴ ۱۳ - ۱۸ داریوش شاه گوید: هشت تن از دودمان ما پیش از این شاه بودند. من نهمین آنها هستم. ما پشت در پشت ( در دو شاخه ؟ ) شاه بوده ایم.
B
این مُـغ گَـئـومـاتَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. من شـاه هستم. ”
C
این آثْـریـنَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه خـوزیـه هستم. ”
D
این نَـدیـتَـبَـئـیـرَه است. او به دروغ چنین گفت: “من نَـبوکُـدرَچَـرَه ( نَـبـوکَـد نَـصَـر ) پسر نَـبونـید هستم. من شـاه بـابـل هستم. ”
E
این فْـرَوَرتیـش است. او به دروغ چنین گفت: “من خْـشَـثْـریتَـه از دودمان اووَخْـشْـتْـرَه ( هُـوَخشَـتَـرَه ) هستم. من شـاه مـاد هستم. ”
F
این مَـرتـی یَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من ایـمَـنیـش شاه خـوزیـه هستم. ”
G
این چیـثْـرَتَـخمَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه سـاگـارتی هستم، از دودمان هُـوَخـشَـتَـرَه. ”
H
این وَهـیَـزداتَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. من شـاه هستم. ”
I
این اَرخَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من نَـبوکُـد رَچَرَه ( نَـبوکَـدنَـصَـر ) پسر نَـبونیـد هستم. من شـاه بـابـل هستم. ”
J
این فْـرادَه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه مـرو هستم. ”
K
این سْـکوخَـه/سَـکونخَـه سکـایـی است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشت ها:
[۱] در متن بابلی: �اوراشْـتو� ( اورارتو ) .
[۲] در متن بابلی: یک مردِ مادی ( اهل ماد ) .
[۳] ششمین ماهِ سال هخامنشی که از ابتدای پاییز آغاز می شده است و برابر با اسفندماه؛ در متن بابلی: چهاردهمین روز از ماه �اَدارو� ( آدار ) . نام ماه ها در سراسر متن عیلامی، همانند متن فارسی باستان است و نیازی به مقایسه آنها نیست. معادل های آرامیِ نام ماه ها، تنها در صورتی آورده شده که در نسخه های آرامی بدست آمده باشند ( نگاه کنید به پیشگفتار ) .
[۴] دهمین ماهِ سال هخامنشی و برابر با تیر ماه؛ در متن بابلی: نهمین روز از ماه �دُئـوزو�؛ در متن آرامی: روز نهمِ ماه �تَـموز�. همسانیِ شماره روزها در تقویم های متفاوتِ یادشده در گزارش اصلی و روایت های عیلامی، بابلی و آرامیِ کتیبه بیستون، نشان دهنده این است که آن تقویم ها از نظام گاهشماریِ یکسانی پیروی می کرده و در نام ماه ها با یکدیگر متفاوت بوده اند.
[۵] دانسته نیست که آیا داریوش با کاربرد دو واژه �اووامَـرشی یوش - اَمَـری یَـتـا� ( مردنِ به خود مـرگی ) ، از �مـرگ طبیعی� سخـن می راند؛ یا از �خـودکشی� و یا از �عمل سهویِ منجر به مرگ�.
[۶] نخستین ماهِ سال هخامنشی و برابر با مهـرمـاه؛ در متن بابلی: دهمین روز از ماه �تَـشریتو�.
[۷] در متن بابلی: من نیایشگاه های خدایان را که مُغ گَئومات ویران کرده بود، بازسازی کردم.
[۸] بخش هایی از این بند کتیبه داریوش شباهت فراوانی با کتیبه کورش هخامنشی دارد: “… فرمان دادم که همه مردم در پرستش خدای خود آزاد باشند و آنان را نیازارند. … همه شهرهایی را که ویران شده بود، از نو ساختم. فرمان دادم تمام نیایشگاه هایی که بسته شده بودند را بگشایند. همه خدایان این نیایشگاه ها را به جاهای خود بازگرداندم. همه مردمانی که آواره و پراکنده شده بودند را به جایگاه های خود برگرداندم و خانه های ویران آنان را آباد کردم. ( برگرفته از منشور کورش هخامنشی، از همین نگارنده ) .
[۹] در متن بابلی: � اَتْـریـنَـه�.
[۱۰] سومین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با آذرماه؛ در متن بابلی: بیست و ششمین روز از ماه �کِـسلیمو�؛ در متن آرامی: روز ۲۶ ماه �کِـسْـلِـوْ�.
[۱۱] چهارمین ماه تقویم هخامنشی و برابر با دی ماه؛ در متن بابلی: دومین روز از ماه �تِـبِـتـو�؛ در متن آرامی: روز ۲ ماه �تِـبِـت�.
[۱۲] منظور سپاهیان ذخیره ای که در جنگ شرکت نداشته اند.
[۱۳] قرائت این واژه به سبب تخریب متن، مشکوک است. در متن آرامی �هَـنَـبان� آمده است.
[۱۴] در اینجا و در بسیاری از بندهای دیگر، شمار دقیق کشته شدگان و اسیران سپاه دشمن در ترجمه های بابلی و آرامیِ کتیبه داریوش در بیستون آورده شده است. اما گاهی این آمار در این دو ترجمه متفاوت است که شاید از اشتباه کاتب و یا از تخریب کتیبه ها ناشی شده است. شمار کشته شدگان مادی در متن بابلی ۳۸۲۷ نفر آمده؛ در حالیکه در متن آرامی تعداد ۵۸۲۷ نفر ثبت شده است.
[۱۵] هشتمین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با اردیبهشت ماه؛ در متن بابلی: هشتمین روز از ماه �اَیارو� ( اَیار ) ؛ در متن آرامی: روز ۸ ماهِ �ای یار�.
[۱۶] نهمین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با خردادماه؛ در متن بابلی: نهمین روز از ماه �سیمانو�؛ در متن آرامی: روز ۹ ماه �سیوَن�.
[۱۷] منظور روز سی ام ماه. در متن بابلی: روز سی ام از ماه �اَیارو� ( اَیار ) ؛ در متن آرامی: روز ۳۰ �ای یار�.
[۱۸] هفتمین ماه تقویم هخامنشی و برابر با فروردین ماه؛ در متن بابلی: بیست و پنجمین روز از ماه �نیسانو�؛ در متن آرامی: روز ۲۵ ماه �نیسان�.
[۱۹] متن فارسی باستان از تاریخ این نبرد یاد نمی کند؛ اما در متن بابلی این نبرد در روز پنجم از ماه �تَشریتو� ثبت شده است که با روز پنجم از ماه هخامنشیِ �باگَـیادَئیش� ( مهرماه ) برابر است.
[۲۰] همنامِ سرداری ارمنی که در بند ۷ ستون دوم از او یاد شد.
[۲۱] در متن فارسی باستان: �خْـشَـثْـرَپاو� ( شهربان/ استاندار ) . همین واژه به گونه �ساتراپ� به زبان یونانی راه یافته است.
[۲۲] اما از نخستین آشوب/ شورش سخنی نرفته است.
[۲۳] نگاه کنید به پانویس ۱۳.
[۲۴] ظاهراً نام دیگر � اَنشان�. درمتن عیلامی � اَن - شا - اَن� آمده است.
[۲۵] در اینجا مانند چند واقعه دیگر، رویدادها با ترتیب زمانی نقل نمی شوند.
[۲۶] متن عیلامی این محل را در آراخوزی و متن بابلی آنرا در ثَـتَـگوش می داند.
[۲۷] دومین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با آبان ماه؛ در متن بابلی: بیست و دومین روز ماه �اَرَهْسَـمَـه�.
[۲۸] مفهوم کامل این بخش دانسته نشده است ( نگاه کنید به پیشگفتار ) . برای آگاهی بیشتر، آوانوشت و معنی کلمه به کلمه این عبارت آورده می شود:
ای ( یَـ ) ـم ]ایـن[ دیـپـیـمَـئی یْ ]نبشته ای/ کتیبه ای[ تْــیـ ( ـا ) م ]که[ اَدَم ]مـن[ اَکـونَـوَم ]کـردم[ پَـتیشَـم ]افزون بر این[ اَری یا ]به آریایی[ آهَـه ]بـود[ اُتـا ]و/ هم[ پَـوَسـتـایا ]بر پوست ( پوست درخت/ لوح گِلین ) [ اُتـا ]و/ هم[ چَـرْما ]چرم[ گْـرَثـیـتـا ]تصنیف شده[ آهَـه ]بود[.
[۲۹] ستون پنجم بدون ترجمه عیلامی و بابلی است.
[۳۰] در اینجا و در همه ستون پنجم ( که چند سال پس از چهار ستون پیشین نگاشته شده است ) ، آشکارا تغییراتی در اندیشه و شیوه حکومتداری داریوش پدید آمده است. در هیچ کجای گزارش های پیشینِ داریوش، دخالت در دین و باورهای مردم دیده نشده بود و سرداران شورشی تنها به سبب دروغ و شورش سرکوب می شدند. اما در اینجا باورهای دینی آنان نیز به عنوان یکی از دلایل سرکوبی مطرح شده است. ( مقایسه کنید با بند ۱۴ از ستون یکم ) . پیش از این، داریوش حتی به صراحت �خدایان دیگر� را نیز به رسمیت شناخته بود. ( نگاه کنید به بندهای ۱۲ و ۱۳ از ستون چهارم ) .
[۳۱] در متن فارسی باستان �دْرَیَــه� ( دریـا ) آمده است. اما از این واژه، معنای �رود بزرگ� استنباط می شود. همانگونه که امروزه نیز در آسیای میانه و افغانستان از واژه �دریا� برای رودهای بزرگ استفاده می شود. ( همچون �آمودریا� و �سیردریا� ) .
رضا مرادی غیاث آبادی
برگرفته از چاپ سوم کتاب کتیبه داریوش بزرگ در بیستون ( ۱۳۸۴ ) از همین نگارنده
ستون یکم
بند ۱ سطرهای ۱ - ۳ مـن �دارَیَـوَئـوش� ( داریوش ) ، شـاه بـزرگ، شـاه شاهـان، شـاه در �پـارسَـه� ( پارس ) ، شاه سرزمین ها، پسر �وِشـتـاسَـپـَه� ( ویشتاسپ ) ، نـوه �اَرَشـامَـه� ( اَرشام ) ، هخامنشی.
... [مشاهده متن کامل]
بند ۲ ۳ - ۶ داریوش شاه گوید: پدر من ویشتاسپ، پدر ویشـتاسـپ اَرشـام، پـدر اَرشـام � اَری یـارَمـنَـه� ( آریـارَمـــنَـه ) ، پدر آریـارَمنَـه �چِـش پِـش� ( چیش پیش ) ، پــدر چیش پیش �هَـخامَـنِش� است.
بند ۳ ۶ - ۸ داریوش شاه گوید: از این رو ما هخامنشی نامیده می شویم. ما از دیرباز بزرگ بوده ایم. از دیرباز دودمان ما شاهی بود.
بند ۴ ۸ - ۱۱ داریوش شاه گوید: هشت تن از دودمان ما پیش از این شاه بودند. من نهمین آنها هستم. ما پشت در پشت ( در دو شاخه ؟ ) شاه بوده ایم.
بند ۵ ۱۱ - ۱۲ داریوش شاه گـویـد: من بخواست �اَئـورَمَـزدا� ( اهورامزدا ) شاه هستم. اهورامزدا شاهی را به من داد.
بند ۶ ۱۲ - ۱۷ داریوش شاه گوید: اینست سرزمین هایی که به بخشایش اهورامزدا به من رسیده است و من در این سرزمین ها شاه هستم: �پـارسَـه� ( پارس ) ، �اووْجَـه� ( خوزیه/ عیلام ) ، �بابیروش� ( بابل ) ، �اَثـورا� ( آشور ) ، �اَرَبـایَـه� ( عربیه ) ، �مـودرایَـه� ( مصر ) ، �تْـیَـئی یْ دْرَیَـهْـیا� ( دریانشینان ) ، �سْـپَـردَه� ( اسپارت/ سارد/ لیـدی ) ، �یَـئـونَـه� ( یونان ) ، �مـادَه� ( ماد ) ، �اَرمیـنَه�[۱] ( ارمنیه ) ، �کَـتـپَـتوکَـه� ( کاپادوکیه/ آناتولی مرکزی ) ، �پَـرثَـوَه� ( پارت ) ، �زْرَکَه� ( زَرَنگ/ سیستان ) ، �هَـرَئیـوَه� ( هرات/ آریان ) ، �اووارَزمی یْ� ( خوارزم ) ، �باخْـتْـریش� ( بلخ/ باکتریا ) ، �سُـگودَه� ( سُغد ) ، �گَـدارَه� ( قندهار ) ، �سَـکَـه� ( سکا ) ، �ثَـتَـگوش� ( شاید هفت رود/ پنجاب ) ، �هَـرَئووَتیش� ( آراخوزی/ رُخَـج/ شاید ناحیه علیای رود هیرمند ) ، �مَـکَـه� ( مَکا/ مُـکران/ جنوب بلوچستان ) . روی هم ۲۳ سرزمین.
بند ۷ ۱۷ - ۲۰ داریوش شاه گوید: اینست سرزمین هایی که خود را پیرو من می خوانند. بخواست اهورامزدا به فرمان من هستند و خراج می دهند. آنچه آنان را گفتم، چه در شب و چه در روز انجامش دادند.
بند ۸ ۲۰ - ۲۴ داریوش شاه گوید: در این سرزمین ها هر آن مردی که شایسته بود، او را پاداش دادم و هر آن کس که پیمان شکن بود؛ او را سخت گوشمال کردم. بخواست اهورامزدا این سرزمین ها قانون مرا گرامی داشتند. همانگونه که به آنان گفتم؛ همانگونه انجام دادند.
بند ۹ ۲۴ - ۲۶ داریوش شاه گوید: اهورامزدا این شاهی را به من داد. اهورامزدا مرا یاری داد تا این پادشاهی را استوار سازم. بخواست اهورامزدا این پادشاهی را دارم.
بند ۱۰ ۲۶ - ۳۵ داریوش شاه گوید: این است آن کارهایی که پس از شاهی به انجام رساندم: پسر �کـورَئـوش� ( کورش ) به نام �کَـبـوجـی یَـه� ( کمبوجیه ) از دودمان ما در اینجا شاه بود. این کمبوجیه برادری داشت به نام �بَـردی یَـه� ( بَـردیا ) که با کمبوجیه از یک مادر و از یک پدر بودند. آنگاه کمبوجیه این بردیا را کشت. هنگامی که کمبوجیه بردیا را کشت؛ مردم نمی دانستند که بردیا کشته شده است. سپس کمبوجیه به مصر رفت. هنگامی که کمبوجیه رهسپار مصر شد؛ مردمانی پیمان شکن شدند و در کشور، در پارس و در ماد و دیگر سرزمین ها دروغ فراوان شد.
بند ۱۱ ۳۵ - ۴۳ داریوش شـاه گـویـد: آنگاه یک مـردِ مَـگوس ( مجوس/ مُـغ ) [۲] بنام �گَـئوماتَـه� ( گَئومات ) در �پَـئـیـشی یـا اووادا� و کوهی بنام � اَرَکَـدریش� شورش کرد. آنگاه که او شورش کرد، ۱۴ روز از ماه �وی یَـخـنَـه�[۳] گذشته بود. او به سپاه/ مردم؟ به دروغ می گفت که من بردیا پسر کورش برادر کمبوجیه هستم. سپس همه سپاهیان یاغی شدند و از کمبوجیه به سوی او رفتند. هم پارس، هم ماد و هم دیگر سرزمین ها. او شاهی را برای خود ربود. آنگاه که او شاهی را به دست گرفت، ۹ روز از ماه �گَـرمَـپَدَه�[۴] گذشته بود. پس از آن کمبوجیه به مرگِ خودش[۵] درگذشت.
بند ۱۲ ۴۳ - ۴۸ داریوش شاه گوید: این پادشاهی که مُـغ گَئومات از کمبوجیه گرفت، از دیرباز به دودمان ما بایسته بود. مُغ گَئومات بر پارس و ماد و دیگر سرزمین ها دست انداخت و آنها را از کمبوجیه گرفت و از آن خود کرد. او شاه شد.
بند ۱۳ ۴۸ - ۶۱ داریوش شاه گوید: هیچ مردی، نه پارسی و نه مادی و نه کسی از دودمان ما نبود که شاهی را از دست مُغ گَئومات بازپس گیرد. مردم از او بسیار می ترسیدند چرا که او کسانی که بردیا را از پیش می شناختند، می کشت. از آن روی مردم را می کشت که هیچکس نداند من بردیا پسر کورش نیستم. هیچکس توان نداشت که در باره مُغ گَئومات سخنی بگوید. تا اینکه من سر رسیدم. آنگاه من از اهورامزدا یاری خواستم. اهورامزدا مرا یاری داد. آن هنگام ۱۰ روز از ماه �باگَـیادَئیش�[۶] ( باگَیادی/ بَـغَـیادی ) گذشته بود که من با چند مرد، مُغ گَئومات و همه همدستانش را کشتم. در دژ �سیکَـیَـئووَتیش� در ناحیه �نِــسـایَـه� ( نِـسا ) در مـاد او را کشتم. شاهی را از او پس گرفتم. بـخواست اهورامزدا من شاه شدم. اهورامزدا پادشاهی را به من داد.
بند ۱۴ ۶۱ - ۷۱ داریوش شاه گوید: پادشاهی ای را که از دودمان ما گرفته شده بود؛ دگر باره بر پای کردم. چنان در جایش استوار نمودم که پیش از این بود. آیین هایی را که مُغ گَئومات از میان برده بود؛ پایدار کردم. [۷] من چراگاه ها و رمه ها و کارکنان و خانه هایی را که مُغ گَئومات از مردم گرفته بود، به آنان بازگرداندم. [۸] من مردمان را در جایشان استوار نمودم. هم پارس، هم ماد و هم دیگر سرزمین ها را. من آنچه را که به تاراج رفته بود؛ به همانگونه که پیش از آن بود، باز پس گرداندم. این کاری بود که من بخواست اهورامزدا انجام دادم. من کوشیدم که خانه ( دودمان/ میهن؟ ) خود را در جای خود استوار نمایم؛ همانگونه که پیش از این بود. من بخواست اهورامزدا، چنان کوشیدم تا توانستم نگذارم مُغ گَئومات خانه ما را تباه کند.
بند ۱۵ ۷۱ - ۷۲ داریوش شاه گوید: اینست آنچه که پس از شاهی انجام دادم.
بند ۱۶ ۷۲ - ۸۱ داریوش شاه گوید: پس از آنکه من مُغ گَئومات را کشتم؛ مردی به نام �آثْـریـنَـه�[۹] پسر �اوپَـدَرمَـه� در خوزیه/ عیلام شورش کرد. او به مردم می گفت: من در خوزیه شاه هستم. سپس خوزیان شورشی شدند و به سوی آثرینَه رفتند. او در خوزیه شاه شد. همچنین مردی بابلی به نام �نَـدیـتَـبَـئـیـرَه� پسر �اَئـیـنَـه ایرَه� در بابل شورش کرد. او مردم را چنین می فریفت که من �نَـبوکُـدرَچَـرَه� ( نَبوکَـد نَصَـر/ بخت النصر ) پسر �نَـبونَـئـیتَـه� ( نَبونید ) هستم. سپس همه مردم بابل به سوی او رفتند. بابل نافرمان شد و او پادشاهی را در بابل به دست گرفت.
بند ۱۷ ۸۱ - ۸۳ داریوش شاه گوید: سپس من به پیکی به خوزیه فرستادم. آثْـرینَـه بسته به نزد من آورده شد. من او را کشتم.
بند ۱۸ ۸۳ - ۹۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من به سوی نَـدیـتَـبَـئـیـرَه که خود را نَبوکَـد نَصَـر می خواند؛ به بابل رهسپار شدم. سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه �تـیـگْـرَه� ( دجله ) را در دست داشت و در آنجا ایستاده بود. رودخانه درخور ناو رانی بود. آنگاه من سپاهیان را سوار بر �مَـشَـکائووَه�ها ( ناوهای رودخانه رو با مَـشک های باد شده ) کردم و دیگران را همراه با شتران و اسبان بر برخی دیگر نشاندم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا از دجله گذشتیم. در آنجا سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را شکست دادم. آنگاه که نبرد کردیم، ۲۶ روز از ماه �آثْـری یادی یَـه�[۱۰] گذشته بود.
بند ۱۹ ۹۰ - ۹۶ داریوش شاه گوید: آنگاه من رهسپار بابل شدم. هنوز با بابل نرسیده بودم که نَـدیـتَـبَـئـیـرَه که خود را نَبوکَـد نَصَـر می نامید، با سپاه خود به شهر �زازانَـه� در نزدیکی �اوفْـراتـو� ( فرات ) رسید تا با من نبرد کند. پس ما نبرد کردیم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا من سپاه نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را سخت شکست دادم. بازمانده هایشان در آب انداخته شدند و آب آنان را برد. آنگاه که ما نبرد کردیم، ۲ روز از ماه �اَنامَـکَـه�[۱۱] گذشته بود.
ستون دوم
بند ۱ ۱ - ۵ داریوش شاه گوید: پس از این نَـدیـتَـبَـئـیـرَه با چند سوار گریخت و به بابل رفت. آنگاه من به بابل رفتم. بخواست اهورامزدا هم بابل را گرفتم و هم نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را. پس از آن نَـدیـتَـبَـئـیـرَه را در بابل کشتم.
بند ۲ ۵ - ۸ داریوش شاه گوید: آنگاه که من در بابل بودم؛ این سرزمین ها بر من شورشی شدند: پارس، خوزیه، ماد، آشور، مصر، پارت، �مَـرگوش� ( مرو ) ، ثَـتَـگوش و سکا.
بند ۳ ۸ - ۱۱ داریوش شاه گوید: مردی به نام �مَـرتی یَـه� پسر �چِـچِـخْـرائیش� از شهر �کوگَـنَـکا� در پارس بود. او در خوزیه شورش کرد و به مردم می گفت که من �ایمَـنیش� شاه خوزیه هستم.
بند ۴ ۱۱ - ۱۳ داریوش شاه گوید: آن هنگام من در نزدیکی خوزیه بودم. خوزیان از من ترسیدند. آن مَـرتی یَـه را که سر دسته آنان بود؛ گرفتند و کشتند.
بند ۵ ۱۳ - ۱۷ داریوش شاه گوید: مردی مادی به نام �فْـرَوَرتیش� در ماد برخاست و به مردم گفت که من �خْـشَـثـریتَـه� از دودمان �اووَخْـشْـتْرَه� ( هُـوَخشَـتَـرَه ) هستم. سپس سپاهیان مادی که در تختگاه بودند، [۱۲] بر من شوریدند و به سوی فْـرَوَرتیش رفتند. او در ماد شاه شد.
بند ۶ ۱۸ - ۲۹ داریوش شاه گوید: سپاه پارسی و مادیِ زیر فرمان من، کم شمار بود. پس از آن من سپاه فرستادم. فرماندهی آنان را به یک نفر پارسیِ پیرو من به نام �ویدَرنَـه� سپردم. به آنان گفتم بروید و سپاه ماد را که خود را از من نمی داند، در هم بشکنید. آنگاه ویدارنا با سپاهیانش رهسپار شدند. هنگامی که به ماد رسید؛ در شهری به نام �ماروش� در ماد، با مادان نبرد کرد. آن کسی که سرکرده مادان بود، در آن زمان در آنجا نبود. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را در هم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز گردید، ۲۷ روز از ماه اَنامَـکَـه گذشته بود. پس از آن سپاه من در سرزمینی به نام �کَـپَـدَه/ کَمپَـندَه�[۱۳] در ماد، برای من درنگ کردند تا که من به ماد رسیدم. [۱۴]
بند ۷ ۲۹ - ۳۷ داریوش شاه گوید: یک ارمنیِ پیرو من به نام �دادَرشیش� ( دادَرشی ) را به ارمنیه فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاه شورشیانی که خود را از من نمی دانند، درهم شکن. پس از آن دادَرشی رهسپار شد. آنگاه که او به ارمنیه رسید؛ شورشیان گرد آمدند تا برای نبرد با دادَرشی پیش آیند. در دهی به نام �زوزَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۸ روز از ماه �ثورَواهَـرَه�[۱۵] گذشته بود.
بند ۸ ۳۷ - ۴۲ داریوش شاه گوید: برای دومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با دادَرشی شوند. آنان در دژ �تیگـرَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ۱۸ روز از ماه ثورَواهَـرَه گذشته بود.
بند ۹ ۴۲ - ۴۹ داریوش شاه گوید: برای سومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با دادَرشی شوند. آنان در دژ �اویَـما� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ۹ روز از ماه �ثائیگَـرچیش�[۱۶] ( ثایگَرچی ) گذشته بود. پس از این دادَرشی در ارمنیه برای من درنگ کرد تا اینکه من به ماد رسیدم.
بند ۱۰ ۴۹ - ۵۷ داریوش شاه گوید: سپس یک پارسیِ پیرو من به نام �وَئومیسَـه� را به ارمنیه فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاه شورشیانی که خود را از من نمی دانند، درهم شکن. پس از آن وَئومیسَـه رهسپار شد. آنگاه که او به ارمنیه رسید، شورشیان گرد آمدند تا برای نبرد با وَئومیسَـه پیش آیند. در سرزمینی به نام �ایزَلا� در آشور نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۱۵ روز از ماه اَنامَـکَه گذشته بود.
بند ۱۱ ۵۷ - ۶۳ داریوش شاه گوید: برای دومین بار شورشیان گرد آمدند تا رهسپار نبرد با وَئومیسَـه شوند. آنان در سرزمین �اَئوتی یارَه� در ارمنیه نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را نابود کرد. آنگاه که این نبرد آغاز شد، ماه ثورَواهَـرَه رو به پایان[۱۷] بود. پس از این وَئومیسَـه در ارمنیه برایم درنگ کرد تا اینکه من به ماد رسیدم.
بند ۱۲ ۶۴ - ۷۰ داریوش شاه گوید: پس آنگاه من از بابل در آمده و به ماد رفتم. آنگاه که به ماد رسیدم؛ فْـرَوَرتیش که خود را شاه ماد نامیده بود، با سپاه خود به شهر �کُـدُرُش� در ماد در آمد تا با من نبرد کند. سپس ما نبرد کردیم. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا من به سختی سپاه فْـرَوَرتیش را شکست دادم. آنگاه که نبرد کردیم، ۲۵ روز از ماه �اَدوکَـنَـئیشَـه�[۱۸] گذشته بود.
بند ۱۳ ۷۰ - ۷۸ داریوش شاه گوید: سپس فْـرَوَرتیش با سواران کمی گریخت و به سرزمین �رَگا� ( ری ) در ماد روانه شد. آنگاه من سپاهی به دنبالش فرستادم. فْـرَوَرتیش دستگیر و به نزد من آورده شد. من بینی، گوش ها و زبان او را بریدم و یک چشم او را در آوردم. او دست بسته بر دروازه نگاه داشته شد و همه سپاه/ مردم؟ او را دیدند. پس از آن، او را در �هَـگْـمَـتانَه� ( اکباتان/ همدان ) دار زدم و مردان برجسته همدست او را در درون دژی در هَـگْـمَـتانَـه آویزان کردم.
بند ۱۴ ۷۸ - ۹۱ داریوش شاه گوید: مردی به نام �چیثْـرَتَـخـمَـه� از �اَسَـگَـرتی� بر من نافرمان شد. او چنین به مردم می گفت که من در اَسَـگَـرتی شاه هستم. از دودمان هُـوَخشَـتَـرَه هستم. آنگاه من سپاه پارسی و مادی را فرستادم. یک مادیِ پیرو من به نام �تَـخـمَـسـپادَه� را سردار آنان کردم. به آنان چنین گفتم که بروید و این سپاه شورشی را که خود را از من نمی داند؛ در هم شکنید. آنگاه تَـخـمَـسـپادَه با سپاه رهسپار شد و با چیثْـرَتَـخـمَـه نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من آن سپاه شورشی را فرو کوبید[۱۹] و چیثْـرَتَـخـمَـه را گرفت و او را به نزد من آورد. سپس من بینی و گوش های او را بریدم و یک چشم او را در آوردم. او دست بسته بر دروازه نگاه داشته شد و همه سپاه/ مردم؟ او را دیدند. پس از آن، او را در �اَربَـئیرا� دار زدم.
بند ۱۵ ۹۱ - ۹۲ داریوش شاه گوید: اینست کاری که من در ماد انجام دادم.
بند ۱۶ ۹۲ - ۹۸ داریوش شاه گوید: �پَـرثَـوَه� ( پارت ) و �وَرکانَـه� ( هیرکانی/ گرگان ) بر من شوریدند و خودشان را از آنِ فْـرَوَرتیش خواندند. پدرم ویشتاسپ در پارت بود. سپاهیان او را رها کرده و یاغی شدند. آنگاه ویشتاسپ با سپاهی که وفادارش بود، رهسپار شد. در شهری پارتی به نام �ویشـپَه اوزاتیش� با پارتیان نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا، ویشتاسپ آن سپاه شورشی را به سختی درهم شکست. آنگاه که آنان به نبرد آغازیدند، ۲۲ روز از ماه وی یَـخـنَـه گذشته بود.
ستون سوم
بند ۱ ۱ - ۹ داریوش شاه گوید: سپس من سپاه پارسی را از ری به نزد ویشتاسپ فرستادم. چون این سپاه به نزد ویشتاسپ فرا رسید؛ ویشتاسپ این سپاه را برگرفت و رهسپار شد. در شهری پارتی به نام �پَـتیـگـرَبَـنا� با شورشیان به نبرد شد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا ویشتاسپ به سختی سپاه شورشگران را درهم شکست. آنگاه که این نبرد آغاز شد، از ماه گَـرمَـپَـدَه ( گَرماپَـد ) ۱ روز گذشته بود.
بند ۲ ۹ - ۱۰ داریوش شاه گوید: سپس آن سرزمین از آنِ من شد. این است آن کاری که من در پارت انجام دادم.
بند ۳ ۱۰ - ۱۹ داریوش شاه گوید: سرزمینی به نام �مَـرگوش� ( مرو ) بر من شورید. مردی از مرو به نام �فْـرادَه� را به سرداری برگزیدند. سپس من یک پارسیِ پیرو خودم به نام �دادَرشیش�[۲۰] ( دادَرشی ) ، که شهربان[۲۱] بلخ بود را به رویارویی با او فرستادم و او را چنین گفتم که برو و سپاهی که خود را از من نمی داند، درهم شکن. پس از آن دادَرشی با سپاه رهسپار شد و با مروزیان نبرد کرد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی آن سپاه شورشیان را شکست داد. آنگاه که نبرد درگرفت، ۲۳ روز از ماه �آثْـری یادی یَـه� ( آثْـریاد ) گذشته بود.
بند ۴ ۱۹ - ۲۱ داریوش شاه گوید: سپس آن سرزمین از آنِ من شد. این است آن کاری که من در بلخ انجام دادم.
بند ۵ ۲۱ - ۲۸ داریوش شاه گوید: مردی به نام �وَهـیَـزداتَـه� در شهر �تارَوا� در سرزمین �یَـئوتی یا� در پارس می زیست. او دوباره در پارس آشوب برپا کرد. [۲۲] او چنین به مردم می گفت که من �بَـردی یَـه� ( بردیا ) پسر کورش هستم. سپس سپاه پارسی که در تختگاه[۲۳] بود و پیش از آن از �یَـدا/ یَـدایا؟�[۲۴] آمده بود، بر من شورید و به سوی وَهـیَـزداتَـه رفت. او در پارس شاه شد.
بند ۶ ۲۸ - ۴۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من سپاه پارسی و مادی را که در فرمان من بودند؛ گسیل داشتم. یک پارسی پیرو خودم به نام �اَرتَـ وَردی یَـه� را سردار آنان کردم. دیگر سپاهیان پارسی به دنبال من، روانه ماد شدند. سپس اَرتَـ وَردی یَـه با سپاه خود رهسپار پارس شد. آنگاه که او به شهری به نام �رَخا� در پارس فرا رسید؛ در آنجا آن وَهـیَـزداتَـه که خود را بردیا می نامید، با سپاه خود برای نبرد با اَرتَـ وَردی یَـه در آمد. سپس به نبرد شدند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه وَهـیَـزداتَـه را درهم شکست. آنگاه که نبرد در گرفت، ۱۲ روز از ماه ثورَواهَـرَه گذشته بود.
بند ۷ ۴۰ - ۴۹ داریوش شاه گوید: سپس وَهـیَـزداتَـه با سواران کمی گریخت و به پَـئـیـشی یـا اووادا رفت. در آنجا سپاهی را آماده ساخت و رهسپار شد تا با اَرتَـوَردی یَـه نبرد کند. در کوهی به نام �پَـرگَـه� به نبرد شدند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه وَهـیَـزداتَـه را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان آغاز شد، ۵ روز از ماه گَـرمَـپَـدَه ( گرماپَـد ) گذشته بود. وَهـیَـزداتَـه و همدستان برجسته او را دستگیر کردند.
بند ۸ ۴۹ - ۵۲ داریوش شاه گوید: سپس من وَهـیَـزداتَـه و مردانی که همدستان برجسته او بودند را در شهری به نام �اووادَئیچَـیَـه� در پارس به دار آویختم.
بند ۹ ۵۲ - ۵۳ داریوش شاه گوید: این است آنچه که به دست من در پارس انجام شد.
بند ۱۰ ۵۴ - ۶۴ داریوش شاه گوید: آن وَهـیَـزداتَـه که خود را بردیا می خواند، به رویارویی با شهـربان پیرو من در آراخوزی/ رُخَـج به نام �ویـوانَـه� سپاه گسیل داشت. [۲۵] او مردی را سردار آنان کرد و به ایشان گفت که بروید و ویوانَـه و سپاهی که خود را از آنِ داریوش می داند، درهم شکنید. سپس آن سپاهی که وَهـیَـزداتَـه گسیل داشته بود؛ رهسپار شد تا با ویوانَـه به نبرد درآید. آنان در دژی به نام �کاپیشَـکانیش� نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشگران را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان درگرفت، ۱۳ روز از ماه اَنامَـکَـه گذشته بود.
بند ۱۱ ۶۴ - ۶۹ داریوش شاه گوید: پس از آن دگرباره شورشیان گرد آمدند و رهسپار نبرد با ویوانَـه شدند. در سرزمینی به نام �گَـدوتَـوَه/ گَـندوتَـوَه�[۲۶] نبرد کردند. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا سپاه من به سختی سپاه شورشیان را درهم شکست. آنگاه که نبرد آنان درگرفت، ۷ روز ماه از ماه وی یَـخـنَـه گذشته بود.
بند ۱۲ ۶۹ - ۷۵ داریوش شاه گوید: پس از آن، مردی که سردار آن سپاهی بود که از سوی وَهـیَـزداتَـه به رویارویی با ویوانَـه گسیل شده بود؛ با اندک سوارانی گریخت. او به راه افتاد و از کنار دژی به نام �اَرشادا� در آراخوزی گذشت. آنگاه ویوانَـه با سپاهی به دنبال آنان رفت. در آنجا او را بگرفت و مردانی که از همدستان برجسته اش بودند را کشت.
بند ۱۳ ۷۵ - ۷۶ داریوش شاه گوید: آنگاه این سرزمین از آنِ من شد. این است آنچه در آراخوزی به دست من انجام شد.
بند ۱۴ ۷۶ - ۸۳ داریوش شاه گوید: هنگامی که من در پارس و ماد بودم؛ بابلیان دوباره بر من شوریدند. مردی ارمنی به نام �اَرخَـه� پسر �هَـلـدیتَـه� در سرزمینی به نام �دوبالَـه� در بابل شورش کرد. در آنجا چنین به مردم دروغ می گفت که من �نَـبوکُـدرَچَـرَه� ( نَبوکَـد نَصَـر/ بخت النصر ) پسر �نَـبونَـئیتَـه� ( نَبونید ) هستم. آنگاه بابلیان بر من نافرمان شدند و به سوی آن اَرخَـه رفتند. او بابل را گرفت. او شاه بابل شد.
بند ۱۵ ۸۳ - ۹۲ داریوش شاه گوید: پس آنگاه من سپاهی به بابل گسیل داشتم. یک پارسیِ پیرو خودم به نام �ویدَفَـرنـا� را به سرداری آنان برگزیدم و به آنان چنین گفتم که بروید و آن سپاه بابلی را که نمی خواهد خود را از آنِ من بداند؛ درهم شکنید. پس ویدَفَـرنـا با سپاهی به بابل روانه شد. اهورامزدا مرا یاری داد. بخواست اهورامزدا، ویدَفَـرنـا بابلیان را شکست داد و آنان را ببسته و بیاورد. ۲۲ روز از ماه �وَرکَـزَنَـه�[۲۷] گذشته بود آنگاه که اَرخَـه که خود را به دروغ نبوکدنصر می نامید و مردانی که همدستان برجسته او بودند را دستگیر کرد. من فرمان دادم آن اَرخَـه و مردانی که همدستان برجسته اش بودند را در بابل به دار آویزند.
ستون چهارم
بند ۱ ۱ - ۲ داریوش شاه گوید: این است آن کاری که من در بابل انجام دادم.
بند ۲ ۳ - ۳۱ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من بخواست اهورامزدا در همان یک سالِ پس از پادشاهی انجام دادم. ۱۹ نبرد کردم. بخواست اهورامزدا من آنان را شکست دادم و ۹ شاه را دستگیر کردم.
یک مُـغ به نام گَـئومات بود. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کـورش هستم. ” او پارس را شوراند.
یک خوزی به نام آثْـرینَـه بود. او به دروغ چنین گفت: “من شاه خـوزیـه ( عیلام ) هستم. ” او خـوزیـه را شوراند.
یک بابلی به نام نَـدیتـَبَـئیرَه بود. او به دروغ چنین می گفت “من نَبوکُــدرَچَـرَه ( نَـبوکَد نَـصَـر ) پسر نَـبونید هستم. ” او بابل را شوراند.
یک پـارسـی به نام مَـرتی یَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من ایمَـنیش شاه خـوزیـه ( عیلام ) هستم. ” او خـوزیـه را شوراند.
یک مادی به نام فْـرَوَرتیـش بود. او به دروغ چنین می گفت: “من خَشَثْریتَه از دودمان اووَخْشْتْرَه ( هُوَخْشَـتَـرَه ) هستم. ” او ماد را شوراند.
یک سـاگـاراتی بنام چیـثْـرَتَـخـمَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من شاه سـاگـارتی هستم، از دودمان هوخشـتره هستم. ” او سـاگـارتی را شوراند.
یک مروَزی به نام فْـرادَه بود. او به دروغ می گفت: “من شاه مرو هستم. ” او مرو را شوراند.
یک پـارسـی به نام وَهـیَـزداتَـه بود. او به دروغ چنین می گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. ” او پارس را شوراند.
یـک ارمـــنی به نـام اَرخَــه بود. او به دروغ چنیـن می گـفت: “مـن نَبوکُـدرَچَـرَه ( نَـبوکَـد نَـصَـر ) پسر نَبونید هستم. ” او بابل را شوراند.
بند ۳ ۳۱ - ۳۲ داریوش شاه گوید: داریوش شاه گوید: این ۹ شاه را در این نبردها دستگیر کردم.
بند ۴ ۳۳ - ۳۶ داریوش شاه گوید: این است سرزمین هایی که شوریدند. دروغ اینان را شورشی کرد و به مردم دروغ گفتند. آنگاه اهورامزدا آنان را به دست من سپرد. من با آنان آنگونه که خواستم بود، رفتار کردم.
بند ۵ ۳۶ - ۴۰ داریوش شاه گوید: تو که پس از این شاه خواهی شد؛ خود را با همه توان از دروغ پاس دار. اگر چنین می اندیشی که سرزمین من در آسایش باشد؛ مرد دروغزن را سخت گوشمالی ده.
بند ۶ ۴۰ - ۴۳ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من کردم. بخواست اهورامزدا در همان یک سال کردم. تویی که از این پس، این نبشته ها را خواهی خواند ( / خواهی شنید؟ ) ؛ آنچه من کرده ام ترا باور شود. مباد این را دروغ انگاری.
بند ۷ ۴۳ - ۴۵ داریوش شاه گوید: من به شتاب به اهورامزدا روی می آورم ( اهورامزدا را گواه می گیرم ) که آنچه من در همان یک سال کردم، راست است، نه دروغ.
بند ۸ ۴۵ - ۵۰ داریوش شاه گوید: بخواست اهورامزدا و من، کارهای زیاد دیگری هم کرده شد که در این نبشته نوشته نشده است. از آن روی نوشته نشد، مبادا آنکه سپس کسی این نبشته را بخواند و آنچه به دست من انجام شده در نگر او بسیار بیاید و این او را باور نیاید و دروغ پندارد.
بند ۹ ۵۰ - ۵۲ داریوش شاه گوید: آنان که پیش از این شاه بودند؛ تا زنده بودند، چنان کار نکردند که به دست من و بخواست اهورامزدا در همان یک سال کرده شد.
بند ۱۰ ۵۲ - ۵۶ داریوش شاه گوید: اکنون کارهایی که به دست من انجام شده را باور دار. آن را به مردم بازگوی و آن را پنهان مکن. اگر این �هَـدوگام� ( بیانیه/ گزارش ) را پنهان نداری و به مردم باز گویی؛ اهورامزدا ترا یار باشد. دودمان تو افزون شود و دیرزی باشی.
بند ۱۱ ۵۷ - ۵۹ داریوش شاه گوید: اگر این بیانیه را پنهان داری و به مردم باز نگویی؛ اهورامزدا ترا بزند و دودمان برایت نباشد.
بند ۱۲ ۵۹ - ۶۱ داریوش شاه گوید: این است آنچه من کردم. بخواست اهورامزدا در همان یک سال کردم. اهورامزدا ( متن عیلامی: �اهورامزدا خدای آریاییان� ) مرا بپاید و دیگر خدایانی که هستند.
بند ۱۳ ۶۱ - ۶۷ داریوش شاه گوید: اهورامزدا و دیگر خدایانی که هستند؛ از آن روی مرا یاری دادند که من بدپیمان ( بی وفا؟ ) نبودم. دروغزن نبودم. شرور ( زورگو؟ ) نبودم. نه من، نه خاندان من. به داد رفتار کردم. نه بر ناتوانان و نه بر توانا خشونت نورزیدم. مردی که با خانه ( تخت گاه/ مردم؟ ) من همراهی کرد؛ او را نیک نواختم و آنکه زیان رسانید؛ او را سخت گوشمال دادم.
بند ۱۴ ۶۷ - ۶۹ داریوش شاه گوید: تو که از این پس شاه خواهی شد؛ مردی را که دروغزن است یا آنکه شرور است را دوست مباش. آنان را به سختی گوشمال ده.
بند ۱۵ ۶۹ - ۷۲ داریوش شاه گوید: تویی که از این پس، این نبشته را که من نویساندم و این نگاره ها را می بینی؛ مبادا آنها را تباه سازی. تا آنگاه که توان داری، آنها را در همین گونه نگاهدار.
بند ۱۶ ۷۲ - ۷۶ داریوش شاه گوید: اگر تو این نبشته و یا این نگاره ها را ببینی و آنها را تباه نکنی و تا هنگامی که ترا توانایی هست، نگاهشان داری؛ اهورامزدا ترا یار باشد. دودمان تو افزون شود و دیرزی باشی و اهورامزدا ترا در هر آنچه کنی، کامیاب کند.
بند ۱۷ ۷۶ - ۸۰ داریوش شاه گوید: اگر تو این نبشته و یا این نگاره ها را ببینی و تباهشان کنی و تا هنگامی که توانایی داری، نگاهشان نداری؛ اهورامزدا ترا بزند. ترا دودمان نباشد و هر آنچه کنی، اهورامزدا آنرا براندازد.
بند ۱۸ ۸۰ - ۸۶ داریوش شاه گوید: هنگامی که من گَـئوماتَـه مُـغ که خود را بردیا می نامید، کشتم؛ اینان مردانی بودند که در آن هنگام، آنجا بودند. این مردان در آن هنگام همکاری کردند و پیروان من بودند: �ویدَفَـرنا/ وینْـدَفَـرنا� پسر �وایَـسـپارَه� پارسی؛ �اوتـانَـه� پسر �ثـوخـرَه� پارسی؛ �گَئوبَـرووَه� پسر �مَـرَدونی یَـه� پارسی؛ �ویدَرنَـه� پسر �بَـگابیگـنَـه� پارسی؛ �بَـگَـبوخـشَـه� پسر �داتووَهـیَـه� پارسی؛ �اَردومَـنیش� پسر �وَهَـئوکَـه� پارسی.
بند ۱۹ ۸۶ - ۸۸ داریوش شاه گوید: تویی که پس از این شاه خواهی شد؛ دودمان این مردان را به نیکی نگاهداری کن.
بند ۲۰ ۸۸ - ۹۲ داریـوش شـاه گـوید: بخواست اهورامزدا ایـن است نبشته ای که من کردم. افزون بر این به �اَری یا� ( آریایی ) [۲۸]. هم بر روی پوست ( پوست درخت/ لوح گِلین ) و هم بر روی چرم تصنیف شد. پیکره خودم را هم برساختم. تبار نامه ام را هم گزارش کردم. اینها در پیش من نوشته و خوانده شد و گواهی ( مُـهر؟ ) شد. آنگاه من این نبشته را به همه جا در میان سرزمین ها فرستادم. مردم یاری کردند.
ستون پنجم[۲۹]
بند ۱ ۱ - ۱۴ داریوش شاه گوید: این است آنچه که من در دومین و سومین سال، پس از آنکه شاه شدم، انجام دادم. سرزمینی به نام خوزیه ( عیلام ) شورشی شد. یک مرد خوزی به نام �اَتَـمَـئیتَـه� را سردار خود کردند. سپس من سپاه گسیل داشتم. یک مرد پارسیِ پیرو خودم به نام �گَـئوبَـرووَه� را سردار آنان کردم. آنگاه گَـئوبَـرووَه با سپاه رهسپار خوزیه شد. او با خوزیان نبرد کرد. آنگاه گَـئوبَـرووَه خوزیان را بزد و آنان را درهم شکست و سردار آنان را گرفت. او را به نزد من آورد و من او را کشتم. آنگاه این سرزمین از آنِ من شد.
بند ۲ ۱۴ - ۱۷ داریوش شاه گوید: آن خوزیان بدپیمان بودند و اهورامزدا از سوی آنان ستوده نمی شد. [۳۰] من اهورامزدا را می ستودم. بخواست اهورامزدا من با آنان آنگونه که خواستم بود رفتار کردم.
بند ۳ ۱۸ - ۲۰ داریوش شاه گوید: کسی که اهورامزدا را بستاید؛ چه در زندگانی و چه پس از مردن، آمرزش از آنِ او خواهد بود.
بند ۴ ۲۰ - ۳۰ داریوش شاه گوید: آنگاه من با سپاه به سوی سکاییان/ سکستان رهسپار شدم. به دنبال سکاییانِ �خَئودام تیگْرام� ( تیزخُود/ با کلاه خُود نوک تیز ) . این سکاییان از پیش من برفتند. چون به رود[۳۱] رسیدم، آنگاه با همه سپاه به آنسوی رفتم. سپس من سکاییان را بسیار بزدم و سردار دیگری از آنان را گرفتم. او دست بسته به نزد من آورده شد و من او را کشتم. همچنین سردار آنان به نام �سْـکوخَـه/ سَـکونخَـه� را گرفتند و به نزد من آوردند. آنگاه من سردار دیگری برای آنان برگزیدم. چنانکه خواست من بود. آنگاه آن سرزمین از آنِ من شد.
بند ۵ ۳۰ - ۳۳ داریوش شاه گوید: آن سکـاییان بدپیمان/ بی وفا بودند و اهورامزدا را نمی ستودند. من اهورامزدا را می ستودم. بخواست اهورامزدا من با آنان آنگونه که خواستم بود رفتار کردم.
بند ۶ ۳۳ - ۳۶ داریوش شاه گوید: کسی که اهورامزدا را بستاید؛ چه در زندگانی و چه پس از مردن، آمرزش از آنِ او خواهد بود.
کتیبه های کوتاه بیستون
بند ۱ ۱ - ۴ من داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، شاه سرزمین ها، پسر ویشتاسپ، نوه ارشام، هخامنشی.
بند ۲ ۴ - ۸ داریوش شاه گوید: پدر من ویشتاسپ، پدر ویشتاسپ اَرشام، پدر اَرشام آریارمنه، پدر آریارمنه چیش پیش، پدر چیش پیش هخامنش است.
بند ۳ ۹ - ۱۳ داریوش شاه گوید: از این روی ما هخامنشی نامیده می شویم. ما از دیرباز بزرگ بوده ایم. از دیرباز دودمان ما شاهی بود.
بند ۴ ۱۳ - ۱۸ داریوش شاه گوید: هشت تن از دودمان ما پیش از این شاه بودند. من نهمین آنها هستم. ما پشت در پشت ( در دو شاخه ؟ ) شاه بوده ایم.
این مُـغ گَـئـومـاتَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. من شـاه هستم. ”
این آثْـریـنَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه خـوزیـه هستم. ”
این نَـدیـتَـبَـئـیـرَه است. او به دروغ چنین گفت: “من نَـبوکُـدرَچَـرَه ( نَـبـوکَـد نَـصَـر ) پسر نَـبونـید هستم. من شـاه بـابـل هستم. ”
این فْـرَوَرتیـش است. او به دروغ چنین گفت: “من خْـشَـثْـریتَـه از دودمان اووَخْـشْـتْـرَه ( هُـوَخشَـتَـرَه ) هستم. من شـاه مـاد هستم. ”
این مَـرتـی یَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من ایـمَـنیـش شاه خـوزیـه هستم. ”
این چیـثْـرَتَـخمَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه سـاگـارتی هستم، از دودمان هُـوَخـشَـتَـرَه. ”
این وَهـیَـزداتَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من بـردیـا پسر کورش هستم. من شـاه هستم. ”
این اَرخَـه است. او به دروغ چنین گفت: “من نَـبوکُـد رَچَرَه ( نَـبوکَـدنَـصَـر ) پسر نَـبونیـد هستم. من شـاه بـابـل هستم. ”
این فْـرادَه است. او به دروغ چنین گفت: “من شـاه مـرو هستم. ”
این سْـکوخَـه/سَـکونخَـه سکـایـی است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشت ها:
[۱] در متن بابلی: �اوراشْـتو� ( اورارتو ) .
[۲] در متن بابلی: یک مردِ مادی ( اهل ماد ) .
[۳] ششمین ماهِ سال هخامنشی که از ابتدای پاییز آغاز می شده است و برابر با اسفندماه؛ در متن بابلی: چهاردهمین روز از ماه �اَدارو� ( آدار ) . نام ماه ها در سراسر متن عیلامی، همانند متن فارسی باستان است و نیازی به مقایسه آنها نیست. معادل های آرامیِ نام ماه ها، تنها در صورتی آورده شده که در نسخه های آرامی بدست آمده باشند ( نگاه کنید به پیشگفتار ) .
[۴] دهمین ماهِ سال هخامنشی و برابر با تیر ماه؛ در متن بابلی: نهمین روز از ماه �دُئـوزو�؛ در متن آرامی: روز نهمِ ماه �تَـموز�. همسانیِ شماره روزها در تقویم های متفاوتِ یادشده در گزارش اصلی و روایت های عیلامی، بابلی و آرامیِ کتیبه بیستون، نشان دهنده این است که آن تقویم ها از نظام گاهشماریِ یکسانی پیروی می کرده و در نام ماه ها با یکدیگر متفاوت بوده اند.
[۵] دانسته نیست که آیا داریوش با کاربرد دو واژه �اووامَـرشی یوش - اَمَـری یَـتـا� ( مردنِ به خود مـرگی ) ، از �مـرگ طبیعی� سخـن می راند؛ یا از �خـودکشی� و یا از �عمل سهویِ منجر به مرگ�.
[۶] نخستین ماهِ سال هخامنشی و برابر با مهـرمـاه؛ در متن بابلی: دهمین روز از ماه �تَـشریتو�.
[۷] در متن بابلی: من نیایشگاه های خدایان را که مُغ گَئومات ویران کرده بود، بازسازی کردم.
[۸] بخش هایی از این بند کتیبه داریوش شباهت فراوانی با کتیبه کورش هخامنشی دارد: “… فرمان دادم که همه مردم در پرستش خدای خود آزاد باشند و آنان را نیازارند. … همه شهرهایی را که ویران شده بود، از نو ساختم. فرمان دادم تمام نیایشگاه هایی که بسته شده بودند را بگشایند. همه خدایان این نیایشگاه ها را به جاهای خود بازگرداندم. همه مردمانی که آواره و پراکنده شده بودند را به جایگاه های خود برگرداندم و خانه های ویران آنان را آباد کردم. ( برگرفته از منشور کورش هخامنشی، از همین نگارنده ) .
[۹] در متن بابلی: � اَتْـریـنَـه�.
[۱۰] سومین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با آذرماه؛ در متن بابلی: بیست و ششمین روز از ماه �کِـسلیمو�؛ در متن آرامی: روز ۲۶ ماه �کِـسْـلِـوْ�.
[۱۱] چهارمین ماه تقویم هخامنشی و برابر با دی ماه؛ در متن بابلی: دومین روز از ماه �تِـبِـتـو�؛ در متن آرامی: روز ۲ ماه �تِـبِـت�.
[۱۲] منظور سپاهیان ذخیره ای که در جنگ شرکت نداشته اند.
[۱۳] قرائت این واژه به سبب تخریب متن، مشکوک است. در متن آرامی �هَـنَـبان� آمده است.
[۱۴] در اینجا و در بسیاری از بندهای دیگر، شمار دقیق کشته شدگان و اسیران سپاه دشمن در ترجمه های بابلی و آرامیِ کتیبه داریوش در بیستون آورده شده است. اما گاهی این آمار در این دو ترجمه متفاوت است که شاید از اشتباه کاتب و یا از تخریب کتیبه ها ناشی شده است. شمار کشته شدگان مادی در متن بابلی ۳۸۲۷ نفر آمده؛ در حالیکه در متن آرامی تعداد ۵۸۲۷ نفر ثبت شده است.
[۱۵] هشتمین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با اردیبهشت ماه؛ در متن بابلی: هشتمین روز از ماه �اَیارو� ( اَیار ) ؛ در متن آرامی: روز ۸ ماهِ �ای یار�.
[۱۶] نهمین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با خردادماه؛ در متن بابلی: نهمین روز از ماه �سیمانو�؛ در متن آرامی: روز ۹ ماه �سیوَن�.
[۱۷] منظور روز سی ام ماه. در متن بابلی: روز سی ام از ماه �اَیارو� ( اَیار ) ؛ در متن آرامی: روز ۳۰ �ای یار�.
[۱۸] هفتمین ماه تقویم هخامنشی و برابر با فروردین ماه؛ در متن بابلی: بیست و پنجمین روز از ماه �نیسانو�؛ در متن آرامی: روز ۲۵ ماه �نیسان�.
[۱۹] متن فارسی باستان از تاریخ این نبرد یاد نمی کند؛ اما در متن بابلی این نبرد در روز پنجم از ماه �تَشریتو� ثبت شده است که با روز پنجم از ماه هخامنشیِ �باگَـیادَئیش� ( مهرماه ) برابر است.
[۲۰] همنامِ سرداری ارمنی که در بند ۷ ستون دوم از او یاد شد.
[۲۱] در متن فارسی باستان: �خْـشَـثْـرَپاو� ( شهربان/ استاندار ) . همین واژه به گونه �ساتراپ� به زبان یونانی راه یافته است.
[۲۲] اما از نخستین آشوب/ شورش سخنی نرفته است.
[۲۳] نگاه کنید به پانویس ۱۳.
[۲۴] ظاهراً نام دیگر � اَنشان�. درمتن عیلامی � اَن - شا - اَن� آمده است.
[۲۵] در اینجا مانند چند واقعه دیگر، رویدادها با ترتیب زمانی نقل نمی شوند.
[۲۶] متن عیلامی این محل را در آراخوزی و متن بابلی آنرا در ثَـتَـگوش می داند.
[۲۷] دومین ماهِ تقویم هخامنشی و برابر با آبان ماه؛ در متن بابلی: بیست و دومین روز ماه �اَرَهْسَـمَـه�.
[۲۸] مفهوم کامل این بخش دانسته نشده است ( نگاه کنید به پیشگفتار ) . برای آگاهی بیشتر، آوانوشت و معنی کلمه به کلمه این عبارت آورده می شود:
ای ( یَـ ) ـم ]ایـن[ دیـپـیـمَـئی یْ ]نبشته ای/ کتیبه ای[ تْــیـ ( ـا ) م ]که[ اَدَم ]مـن[ اَکـونَـوَم ]کـردم[ پَـتیشَـم ]افزون بر این[ اَری یا ]به آریایی[ آهَـه ]بـود[ اُتـا ]و/ هم[ پَـوَسـتـایا ]بر پوست ( پوست درخت/ لوح گِلین ) [ اُتـا ]و/ هم[ چَـرْما ]چرم[ گْـرَثـیـتـا ]تصنیف شده[ آهَـه ]بود[.
[۲۹] ستون پنجم بدون ترجمه عیلامی و بابلی است.
[۳۰] در اینجا و در همه ستون پنجم ( که چند سال پس از چهار ستون پیشین نگاشته شده است ) ، آشکارا تغییراتی در اندیشه و شیوه حکومتداری داریوش پدید آمده است. در هیچ کجای گزارش های پیشینِ داریوش، دخالت در دین و باورهای مردم دیده نشده بود و سرداران شورشی تنها به سبب دروغ و شورش سرکوب می شدند. اما در اینجا باورهای دینی آنان نیز به عنوان یکی از دلایل سرکوبی مطرح شده است. ( مقایسه کنید با بند ۱۴ از ستون یکم ) . پیش از این، داریوش حتی به صراحت �خدایان دیگر� را نیز به رسمیت شناخته بود. ( نگاه کنید به بندهای ۱۲ و ۱۳ از ستون چهارم ) .
[۳۱] در متن فارسی باستان �دْرَیَــه� ( دریـا ) آمده است. اما از این واژه، معنای �رود بزرگ� استنباط می شود. همانگونه که امروزه نیز در آسیای میانه و افغانستان از واژه �دریا� برای رودهای بزرگ استفاده می شود. ( همچون �آمودریا� و �سیردریا� ) .