داستان نویسی در ایران

با وجود غنای سنّت قصه گویی منظوم و منثور در ادبیات کلاسیک ایران، از عمر داستان نویسیِ نوین این سرزمین، بیش از صد سال نمی گذرد. پیدایش رمان در ایران، همزاد تجدد و بحران فکریِ ناشی از برخورد جلوه های تجدد با سنت است. این برخورد، که از دورۀ صفویه امکان بروز یافته بود، در سال هایی که به انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵ش) انجامید موجد بحرانی عمیق در جامعۀ ایران شد. بحران ْ سیاست، فرهنگ و ادبیات را فراگرفت و از درون آن منورالفکرانی سر برآوردند که اندیشه های اصلاح طلبانه داشتند و برای بیان عقاید خود از شکل های تازۀ ادبی، مثل رمان و نمایش نامه، بهره می بردند. در تغییر ذوق و سلیقۀ ادبی، و پدیدآمدن نخستین رمان واره های جدید فارسی، تلاش های روشنگران ایرانیِ خارج از کشور، مثل میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم خان، زین العابدین مراغه ای، عبدالرحیم طالبوف و میرزا حبیب اصفهانی، و مترجمان تأثیرگذار بود. چاره اندیشی های رجال اصلاح طلب قاجار پس از شکست ایرانیان در جنگ با روس ها، اعزام محصل به اروپا، تأسیس مدارس جدید و ایجاد نهادی برای ترجمۀ کتاب های نظامی، علمی ، تاریخی و ادبی را در پی داشت. بعضی از محصلان اعزامی، مثل میرزا صالح شیرازی، با سفرنامه هایی که پس از بازگشت به وطن نوشتند، نقش مهمی در آشنایی ایرانیان با پیشرفت های فرنگ ایفا کردند. آنان، همچون گروهی از منشیان درباری مثل میرزا ابوالقاسم قائم مقام و فاضل خان گروسی، نخستین گام ها را در راه ساده نویسی برداشتند. سفرنامه نویسان با نثری صمیمانه تجربه های شخصی خود را شرح دادند و امکان مقایسه میان پیشرفت جهان متجدد و عقب ماندگیِ ایران را فراهم ساختند. استقبال از سفرنامه نویسی، نویسندگان پیشرویی چون مراغه ای (۱۲۱۸ـ۱۲۹۰ش) و طالبوف (۱۲۱۳ـ۱۲۸۹ش) را بر آن داشت تا نخستین رمان واره های جدید فارسی ـ سیاحت نامۀ ابراهیم بیک (۱۲۷۴) و مسالک المحسنین (۱۲۸۴) ـ را در قالب سفرنامۀ تخیلی بنویسند. قهرمان داستان های آنان نیز مثل نویسندۀ سفرنامه های واقعی، از فرنگ به وطن بازمی گردد، در پهنۀ جامعه به گشت وگذار می پردازد و با تکیه بر تجارب اقامت خود در اروپا، اوضاع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی ایران را به باد انتقاد می گیرد. در دورۀ مشروطیت، روزنامه نگاری و نوشته شدن مطالبی چون چرند پرند از علی اکبر دهخدا (۱۲۵۸ـ۱۳۳۵)، و ترجمۀ نمایش نامه های آخوندزاده (۱۱۹۱ـ۱۲۵۷ش)، یا ترجمۀ میرزا حبیب اصفهانی (۱۲۱۲ـ۱۲۷۲ش) از سرگذشت حاجی بابای اصفهانی (۱۲۸۴) اثر جیمز موریه، تأثیر مهمی در شکل گیری نثر روایتیِ معاصر داشت. نخستین رمان نویسان، هم از شگردهای رواییِ سنت ادبی فارسی بهره بردند و هم از ترجمۀ رمان های حادثه ای ـ تاریخیِ غربی، مثل رمان های الکساندر دوما. ترجمه الگوهای تازه ای پیشِ روی نویسندگان ایرانی نهاد تا نوشته های خود را براساس آن ها بنا کنند. در سال های پس از مشروطیت، با فرونشستن شور و شوق های انقلابی و آشکارشدن ناملایمات ناشی از جنگ جهانی اول، رمان تاریخی جای رمان های سفرنامه ایِ عصر مشروطه را گرفت. نویسندگان این آثار از تاریخ به عنوان زمینه ای برای حوادث مهیج یا ماجراهای عاشقانۀ قهرمانان خود استفاده کردند. منتقدان نگارش این رمان ها را نشانه ای از یأس حاصل از آشفتگی اوضاع و جست وجوی منجی ای پرقدرتر می دانند. گروهی نیز بر این باورند که رمان تاریخی تلاشی مثبت از سوی روشنفکران برای احیای هویت ملی ایرانیان در دورۀ شکست انقلاب مشروطه است. اولین رمان تاریخی ایران، شمس و طغرا (۱۲۸۷) نوشتۀ محمدباقر میرزا خسروی (۱۲۲۶ـ۱۲۹۸) به دلیل دقت در جزئیات تاریخی و تبحر در توصیف شخصیت ها و صحنه ها، نقطۀ عطفی در ادبیات معاصر به شمار می آید. موسی نثری (۱۲۶۰ـ۱۳۳۲) در عشق و سلطنت (۱۲۹۵)، حسین بدیع (۱۲۵۱ـ۱۳۱۶) در داستان باستان (۱۲۹۹) و عبدالحسین صنعتی زادۀ کرمانی (۱۲۷۵ـ۱۳۵۲) در دام گستران یا انتقام خواهان مزدک (۱۲۹۹ و ۱۳۰۴) به دلیل الهام گرفتن از دوران پیش از اسلام، از شمس و طغرا (که مربوط به دورۀ حکمرانی مغولان در فارس است) فاصله می گیرند. تا ۱۳۲۰ش، نویسندگان متعددی به نوشتن رمان تاریخی روی آوردند که می توان حیدرعلی کمالی، رحیم زادۀ صفوی، رکن زادۀ آدمیت، زین العابدین مؤتمن و ش. پرتو را از میان آن ها نام برد. در آستانۀ ۱۳۰۰ش و دورۀ رونق رمان تاریخی، مرتضی مشفق کاظمی (۱۲۸۱ـ۱۳۵۶) با انتشار تهران مخوف (۱۳۰۳) نوشتن رمان دربارۀ زندگی شهری را آغاز کرد. دنباله روهای او، عباس خلیلی، محمد حجازی، محمد مسعود و جهانگیر جلیلی، شخصیت های آثار خود را از میان زنان تیره روز و کارمندان برمی گزیدند. ماجراهای غمگینانۀ رمانتیکی که این شخصیت ها از سر می گذرانند، نشانه ای از دشواری های گذار جامعه ای عقب مانده به جامعه ای امروزی است. در همین دوره، داستان کوتاه نیز پا به عرصۀ وجود نهاد. سید محمدعلی جمالزاده (۱۲۷۱ـ۱۳۷۶) نخستین مجموعۀ داستان کوتاه جدید فارسی را با نام یکی بود و یکی نبود (۱۳۰۰) منتشر کرد. او موفق به ارائۀ مضامین بومی در قالبی اروپایی شد، و درپیِ دهخدا و میرزا حبیب، نثر واقع گرا و طنزآمیز خود را از واژگان عامیانه سرشار کرد. سبک جمالزاده در کار صادق هدایت (۱۲۸۱ـ۱۳۳۰) به اوج رسید. هدایت زندگی مردم عادی را به همان خوبی ترسیم کرد که آشفتگیِ ذهنی روشنفکران هراسان از استبدادِ عصر رضاشاه را. رمان مدرن او، بوف کور (۱۳۱۵)، اثر سرنوشت سازی در تاریخ ادبیات معاصر به شمار می آید و کتاب ها و مقالات متعدد راجع به آن نوشته شده است. در سال های پس از ۱۳۲۰ش، سقوط رضاشاه و بازشدن فضای سیاسی و فرهنگی، سبب پیدایش مجلاتی چون سخن و رونق فعالیت های ادبی می شود. از سوی دیگر، با افزایش مجلات هفتگی، پاورقی نویسی شکوفاترین دورۀ خود را طی می کند؛ و نویسندگانی چون حسینقلی مستعان (۱۲۸۳ـ۱۳۶۲)، ابراهیم مدرسی (۱۲۹۷ـ۱۳۶۸) و حسین مسرور (۱۲۶۷ـ۱۳۴۷) بهترین آثار خود را می نویسند. جمالزاده، در این دوره، بسیار پرکار است و آثاری چون راه آب نامه و سَروتَه یک کرباس را پدید می آورد. بزرگ علوی (۱۲۸۲ـ۱۳۷۵)، که کار ادبی خود را در دورۀ پیش شروع کرده بود، با انتشار رمان چشمهایش (۱۳۳۱) به نقطۀ اوج خلاقیت ادبی خود می رسد. او، همچنین، در برگزاری نخستین کنگرۀ نویسندگان (۱۳۲۵) ـ با همکاری انجمن فرهنگی ایران و شوروی ـ نقش مهمی دارد. بیشتر نویسندگان جوان به نوشتن داستان کوتاه روی می آورند. چهره های اصلی این نسل تازه صادق چوبک (۱۲۹۵ـ۱۳۷۷)، جلال آل احمد (۱۳۰۲ـ۱۳۴۸) و ابراهیم گلستان (۱۳۰۱ـ ) هستند. اینان، متأثر از ادبیات امریکا، بیش از نویسندگان پیشین، به قالب داستان های خود توجه می کنند و به جست وجوی زبان و شکل های تازۀ روایی برای بیان مفاهیم مورد نظرشان می روند. از این پس، کمیّت و کیفیت داستان کوتاه، به وضوح، بالا می رود؛ به طوری که می توان بهترین نمونه های داستان کوتاه فارسی را در آثار بهرام صادقی (۱۳۱۵ـ۱۳۶۳)، غلامحسین ساعدی (۱۳۱۴ـ۱۳۶۴) و هوشنگ گلشیری (۱۳۱۶ـ۱۳۷۹) یافت. این روند در سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ تداوم می یابد. رمان ها و مجموعۀ داستان های متنوعی منتشر می شود. توجه به فرهنگ ها و سنن بومی، نوعی ادبیات روستایی و اقلیمی پدید می آورد که مهم ترین نمایندگان آن صمد بهرنگی (۱۳۱۸ـ۱۳۴۷)، محمود دولت آبادی (۱۳۱۹ـ ) و علی اشرف درویشیان (۱۳۲۰ـ ) هستند. همچنین می توان به شکل گیری جریان داستان نویسی زنان اشاره کرد؛ آثار نویسندگانی چون سیمین دانشور، مهشید امیرشاهی، گلی ترقی، غزاله علیزاده و شهرنوش پارسی پور، نشان دهندۀ قریحۀ هنری آنان در قصه گویی است. شکوفایی رمان در آثاری چون مدیر مدرسه (۱۳۳۷) اثر آل احمد، شوهر آهو خانم (۱۳۴۰) نوشتۀ علی محمد افغانی (۱۳۰۴ـ )، سووشون (۱۳۴۸) از سیمین دانشور، همسایه ها (۱۳۵۳) اثر احمد محمود (۱۳۱۰ـ۱۳۸۱) و شازده احتجاب (۱۳۴۷) گلشیری نمود می یابد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش، با تغییر ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، وضعیت ادبی نیز دگرگون می شود. عوض شدن نگرش نسلی که از آتش انقلاب و جنگ، و تبعات سیاسی و اقتصادی آن ها گذشته است باعث تغییر حساسیت ها و ذوق ورزی های ادبی می شود. نویسندگان، ضمن ریشه داشتن در سنت داستان نویسی ایران، صناعت های تازۀ نگارش را می آزمایند و به نوع های ادبی جدیدی، مثل رئالیسم جادویی و ادبیات جنگ، می پردازند. توجه بیشتر به مسائل شکل (form) و زبان، و پدید آوردن آثار تجربی، عمده ترین مشغله های ذهنی نویسندگان جوان تر را تشکیل می دهد. برخی از نویسندگان گذشته به قلۀ آفرینش هنریِ خود می رسند، مثل دولت آبادی با نوشتن جای خالی سلوچ (۱۳۵۸) و کلیدر (۱۳۶۳)، یا اسماعیل فصیح (۱۳۱۳ـ ) با رمان های متعدد از زندگی شهری مثل زمستان ۶۲ (۱۳۶۶) و احمد محمود که نخستین رمان جنگ، زمین سوخته (۱۳۶۱)، و چند رمان دیگر می نویسد. داستان نویسی زنان دستاوردهای چشمگیری دارد مثل خاطره های پراکنده (۱۳۷۲) اثر ترقی (۱۳۱۸ـ )، طوبا و معنای شب (۱۳۶۷) از پارسی پور (۱۳۲۴ـ )، خانۀ ادریسی ها (۱۳۷۱) از علیزاده (۱۳۲۵ـ۱۳۷۵) و اهل غرق (۱۳۶۸) منیرو روانی پور (۱۳۳۳ـ ). پس از انقلاب، نویسندگان مخاطبان خود را عمدتاً در میان دانشجویان و روشنفکران جست وجو می کردند، اما از آن پس، گروه های اجتماعی گوناگون به رمان خواندن روی آوردند؛ گروهی برای سرگرم شدن رمان می خواندند و گروهی می خواستند به واسطۀ رمان به ادراک تازه ای دربارۀ خود و جامعه برسند. بسیاری از نویسندگان زن در پاسخ گویی به نیاز مخاطبان جدید، به نوشتن داستان های جامعه پسند روی آوردند. یکی از آنان، فتانه حاج سید جوادی به دلیل مضمون جسورانه و فضاسازیِ در یادماندنیِ رمانش، بامداد خمار (۱۳۷۴)، شهرت بسیار یافت. بسیاری از نویسندگان دربارۀ جنگ و پیامدهای آن نوشتند، مثل محسن مخملباف، علی مؤذنی، محمدرضا کاتب و حسن بنی عامری؛ و بسیاری که مهاجرت کرده بودند، در اروپا و امریکا، ادبیات مهاجرت را پدید آوردند، مثل رضا دانشور، رضا قاسمی و نسیم خاکسار. گرایش های ادبیِ متنوعِ نویسندگان جوانی که در این دوره بالیدند حکایت از چیرگیِ تکثرگراییِ مضمونی ـ شکلی بر فرهنگ و ادبیات دارند. مجموعۀ داستان ها و رمان های امیرحسن چهل تن، عباس معروفی، اصغر عبداللهی، جعفر مدرس صادقی، محمد محمدعلی، رضا جولایی و شهریار مندنی پور و دیگران، جلوه هایی از تنوع فرهنگیِ این دوره را بازتاب می دهند. اصولاً پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه جنگ تحمیلی به داستان نویسی در ایران مشخصۀ تازه ای بخشید و «ادبیات انقلاب اسلامی» و «ادبیات جنگ» را پدید آورد. در سال ۱۳۵۸ «حوزۀ اندیشه و هنر اسلامی» تشکیل شد که بر نقش دین در هنر و ادبیات تأکید داشت و باعث شد داستان نویسان تازه ای تربیت شوند. در ۱۳۷۲ نخستین سمینار بررسی رمان جنگ برگزار گردید و حوزۀ هنری ضمن تأسیس دفتر ویژه ادبیات انقلاب اسلامی، مجلۀ ادبیات داستانی را تأسیس کرد که جانشین جُنگ سوره شد. ازجمله داستان نویسان در این حوزه سید مهدی شجاعی، قاسمعلی فراست و فیروز زنوزی جلالی هستند. ادبیات انقلاب اسلامی در آثاری چون کتاب ادب مقاومت و فرهنگ جبهه نوشتۀ علیرضا کمره ای و کتاب نیم نگاهی به هشت سال قصه جنگ از رضا رهگذر بررسی شده است.