درویش خان

درویش خان (تهران ۱۲۵۱ـ همان جا ۱۳۰۵ش)
(غلامحسین درویش، معروف به درویش خان) نوازندۀ ایرانی تار و سه تار، مدرس، و از اولین بنیادگذاران تجددخواهی در چارچوب اصول موسیقی دستگاهی. ابتدا نت خوانی و نوازندگی طبل را در شعبۀ موزیک مدرسۀ دارالفنون فرا گرفت و سپس در محضر دو استاد بزرگ عصر ناصری، میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، نواختن تار و سه تار را آموخت. به سبب ذوق و حساسیت فراوان در نوازندگی، در جوانی به شهرت رسید و نوازندۀ مخصوص دربار شعاع السلطنه شد. بعد از درگیری و اختلاف با او و پناهنده شدن به سفارت انگلستان، زندگی اش را از طریق تدریس خصوصی می گذراند و بعدها به انجمن اخوت به ریاست علی خان ظهیرالدوله و سپس به جمع آزادی خواهان و مشروطه طلبان پیوست. درویش و عارف، نخستین موسیقی دانان ایرانی بودند که کنسرت به مفهوم امروزی را مطرح کردند و از شعر و موسیقی برای پیشبرد آمال اجتماعی خویش بهره گرفتند. درویش خان را مبتکر فُرم «پیش درآمد» و از بسط دهندگان فرم تصنیف دانسته اند. تکنیک فوق العاده او در نوازندگی تار و سه تار که دارای جذبه های عرفانی و تأثیر بسیار بوده است، باعث شد که جوانان با استعداد آن زمان به محضر او جذب شوند. اضافه کردن سیم ششم به تار پنج سیم سابق، استفادۀ سنجیده از برخی نغمه ها و حالت های موسیقی اروپایی و به کارگیری آن ها در چارچوب موسیقی ایرانی، خلاقیت، پیرویاز چارچوب ردیف های مشقیِ موسیقی، و وفاداری به کلیّت های زیباشناختی موسیقی ایرانی، از اختصاصات کار و هنر درویش خان بود. گذشته از کنسرت ها، درویش خان دوبار نیز برای ضبط صفحه گرامافون به خارج از کشور سفر کرد: یک بار در حدود ۱۲۹۱ـ۱۲۹۲ش به لندن و همراه با حبیب الله سپهسالاری؛ معروف به مشیر همایون شهردار، نوازندۀ پیانو، سید حسین طاهرزاده؛ خوانندۀ آواز، رضا قلی خان تجریشی؛ خوانندۀ تصنیف و نوازندۀ تنبک، حسین خان هنگ آفرین؛ نوازندۀ ویولن، باقرخان رامشگر؛ نوازندۀ کمانچه، اسدالله خان اتابکی نوازندۀ تار و سنتور، و اکبرخان هنگ آفرین؛ معروف به فلوتی؛ نوازندۀ فلوت، و بار دیگر، در حدود یک سال بعد، با سید حسین طاهرزاده، باقرخان رامشگر، عبدالله خان دوامی؛ خوانندۀ تصنیف و نوازندۀ تنبک، و ابوالحسن اقبال آذر؛ ملقب به اقبال السلطان، خوانندۀ آواز به تفلیس سفر کردند. بیشتر این صفحات با تار درویش و آواز و سازهای دیگر است و از تک نوازی های او صفحات اندکی باقی مانده است. درویش خان به سبب فعالیت های هنری و بشردوستانۀ خود «نشان ملی» را از وزارت فرهنگ، و نشان مخصوص هنرمندان را از دولت فرانسه و از دست وزیر مختار فرانسه در تهران دریافت کرد. شاگردان او ازجمله ابوالحسن صبا، مرتضی نی داوود، نورعلی برومند، موسی معروفی و سعید هرمزی بعدها از شاخص ترین افراد در موسیقی ایران شدند. مجموعه آثار درویش خان، یک بار به کوشش فرامرز پایور و بار دیگر به شکلی کامل تر به کوشش ارشد طهماسبی گردآوری و با تار، نواخته و ضبط شده است.