دریای بلخاب

در کتاب معروف فضائل بلخ اثر ابوعبدالله محمد بن داود واعظ بلخی که در اوایل قرن هفتم نوشته شده است در باره بلخاب یا همان دریای بلخ چنین می گوید: «آبادانی این شهر بدان بود که حق تعالی بی دستبرد هیچ مخلوقی، آبی لطیف و سازوار بر روی زمین هموار لطیف روان کرده است. نه چنان که در دیگر بلاد خراسان و غیر آن است که به تکلیف بسیار و زحمت بی شمار کاریزها کنند و در بعضی جای ها رنج های صعب، تا آب بر روی زمین روان شود. منبع و مخرج این، از چشمه های خوش و سنگ های پاکیزه بیرون می آید تا آن گاه که به فضای صحرای زمین بلخ می رسد. » ( 1 )
در منابع اسلامی دریای که به نام باکتروس، تجن، و اوچوس نام گذاری شده بود با نام بلخاب یا رود بلخ شناخته شد. نام معروف تر دریای بلخاب دهاس بوده است. ابن حوقل، جغرافیا نویس دوره اسلامی می نویسد: «دهاس به معنی آنچه ده آسیاب را بگرداند. این نهر از دروازه نوبها می گذرد و روستاهای آن را تا سیاه گرد سیراب می کند. » ( 2 )
این دریا از نشیب شمالی انتهای غربی کوه بابا و حصار منبع می گیرد. کوه بابا در بین کوه های منطقه وضعیت مرکزی دارد. پوشیدگی قله های این کوه از برف، شرایط خوب ذخیره آب را به وجود آورده و از این جهت رودهایی که از این کوه سرچشمه می گیرند، اغلب دارای آب دایمی هستندو بلخاب از نشیب شمال این کوه سرچشمه می گیرد. بلخاب وقتی که به حوالی شهر بلخ ( مزارشریف امروزه ) می رسد، زمین های اطراف خودرا آبیاری می نماید و از جنوب غربی شهر تاریخی بلخ گذشته به شهر آقچه می رسد. ( 3 ) و در فصل زمستان به دریای آمو می ریزد.
ابن واضح یعقوبی مورخ و جغرافیا نویس عرب می نویسد: «دریای بلخ از چشمه های میان کوه ها بیرون می آید و میان دهانۀ آن و شهر بلخ ده منزل راه است. » ( 4 )
یکی از ویژگی های دریای بلخاب، شیرینی و صافی و خالص بودن آن است. این دریا تا به بلخ و مزارشریف می رسد بیش از 350 کیلومتر راه طی می کند. و بنا براین در این مسیر طولانی صیقل می خورد و خالص می شود. مهمتر این که تمام این مسیرطولانی، کوه و سنگلاخ و دره است. این دریا در مسیر خود دایما با سنگ ها و صخره ها و سنگلاخ ها برخورد می کند، موج بر می دارد، موج ها به هم می خورند، کف می کنند، می خروشند و به پیش می روند. دیگر این که مسیر دراز دریا یک سره سراشیبی است، آن هم سراشیبی بسیار تند. از بند امیر تا خود مزارشریف تقریبا زمین همواری وجود ندارد. به خاطر این ویژگی هاست که دریای بلخاب به پاکیزگی و خلوص ممتاز شده است. برخی آن را از جمله آب های معدنی و طبی به شمار آورده اند. واعظ بلخی در کتاب فضائل بلخ در این مورد می نویسد: «آنچه در اوصاف آب گفته اند حکما، در این آب موجود است؛ اول آن که شدید الجاری است و منبعش دور و ممرآب، بر جای پاک است و با کبریت و زاج و ملح مختلط نیست و از جای عفن نیست . . . » ( 5 )
نکتۀ که در این جا لازم است یاد آور شویم این که در منابع معتبر روایی، تفسیری، تاریخی و جغرافیایی رود بلخ، دریای بلخ، نهربلخ زیاد به کار رفته است. گاهی مراد از آن دریای آمو یا رود جیحون است که در منابع مختلف عربی و پارسی معروف است و از دریاها و رودهای معروف جهان است. این رود به نام رود بلخ و نهر بلخ نیز خوانده شده است. مثلا شیخ طوسی ( وفات460ق ) از عبدالله ابن عباس نقل کرده که گفته است: «اصل نهرهای گوارای عالم چهارتاست: نهر بلخ، فرات، دجله، نیل. » ( 6 ) که مراد از نهربلخ همان دریای آمو یا جیحون است.
منابع بسیاری از شیعه و اهل سنت این روایت را از پیامبر اکرم نقل کرده اند که اصل دریاها پنج تا بوده است که خداوند آن ها را از یک سرچشمه ای در بهشت، به زمین آورده و جاری کرده است؛ «مقاتل عن عکرمه عن ابن عباس عن النبی: انّ الله تعالی انزل من الجنّۀ خمسۀ انهار؛ سیحون و هو نهر الهند، جیحون و هو نهر بلخ، دجلۀ و الفرات و هما نهرا العراق و النیل و هو نهرمصر، انزلها الله من عین واحدۀ و اجراها فی الارض و جعل فیها منافع للنّاس فی اصناف معایشهم و ذلک لقوله تعالی: «وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ. » ( 7 )
اما رودی که به داخل شهر بلخ می آید و به هجده نهر تقسیم شده زمین های اطراف بلخ را آبیاری می کند همین رود بلخاب است. هیچ رود دیگری غیر از رود بلخاب در آن حوالی وجود ندارد. رود جیحون یا دریای آمو که در برخی منابع به رودبلخ تعبیر شده است، در مرز بین ولایت بلخ و شهر ترمذ که از شهرهای ازبکستان کنونی است واقع شده است. این دریا از کوه های واخان و تبّت در بین افغانستان و تبت چین و کشمیر سرچشمه می گیرد و خط مرزی بین افغانستان و ازبکستان و تاجکستان و ترکمنستان را تشکیل می دهد و سرانجام در منتها الیه مرز غربی افغانستان، راه خود را به سمت خاک ترکمنستان کج می کند و از خاک افغانستان فاصله می گیرد.
دریای آمو یا نهرجیحون به دلیل فاصله زیاد نه تنها استفاده ای برای شهر بلخ ندارد که به دلیل نداشتن امکانات حتی شهرهای مرزی افغانستان نیز از آن استفادۀ چندانی نمی توانند ببرند. در فصل بهار که آب دریا زیاد می شود، کشتزارها و خانه های مردم زیر آب می روند و خسارات زیادی به مردمان حاشیه رودخانه که بیشترشان برادران ترکمن ما هستند وارد می شود. خصوصا که کشورهای واقع در شمال دریا، با احداث دیوارهای سیمانی محکم، مانع طغیان آب به طرف خودشان می شوند و با ابزارهای جدید، به اندازه کافی از آن استفاده می کنند. نگارنده این واقعیت تلخ را خود از نزدیک دیده است.
پس گرچه در برخی منابع از رود یا دریای جیحون به نهربلخ تعبیر شده است؛ آن هم به خاطر این که آن رود از نواحی بلخ کهن عبور . . .