دو قرن سکوت کتابی نوشته عبدالحسین زرین کوب درباره سرگذشت ایران در دو سدهٔ نخست پس از سلطهٔ اعراب است. نام کتاب به خفقان و سکوت حاکم بر ایران در آن دو قرن اشاره دارد. [۱] «دو قرن سکوت»، تاریخ حوادث سیاسی و اجتماعی ایران است در دو قرن آغازین اسلام. آنچه در آن دو قرنی که از سقوط دولت ساسانی تا روی کار آمدن دودمان طاهریان ( نخستین دودمان ایرانی پس از اسلام ) بر ایران گذشت.
... [مشاهده متن کامل]
محتویات [نمایش]
درون مایه و ویژگی متفاوت [ویرایش]
تاریخ این دو قرن ایران را، پیش از این نویسندگان و تاریخ نویسان به اجمال و اختصار بیان کردند و فقط به ذکر این مطلب اکتفا کردند که در تمام مدت این دو قرن، ایران در زیر سلطه عرب بود و چنان تحت استیلای اعراب قرار داشت که مردم ایران حتی خط و زبان خود را فراموش کردند[نیازمند منبع].
در صورتیکه که این دو قرن روزگار انقلاب ها و کشمکش های مهم بوده است. قیام های بزرگ در طی آن پدید آمده است و حوادث مهم و شگرف بی نظیری مانند جریانات ابومسلم و مقنع و بابک و مازیار و افشین در این روزگار به صحنه حوادث تاریخ ایران پای نهاده است. عقاید و افکار تازه مانند آیین شیعه و زیدیه و نهضت های مهم مانند نهضت شعوبیه و سیاه جامگان و سپید جامگان و سرخ جامگان در این روزگاران روی نموده است.
مشکلات چاپ و نشر [ویرایش]
«دو قرن سکوت» نخست به صورت پاورقی در نشریه «مهرگان» ارگان «جامعه لیسانسیه های دانشسرای عالی» چاپ شد. سپس در سال۱۳۳۰ برای نخستین بار به صورت کتاب توسط همان نهاد منتشر شد.
پس از نخستین انتشار در زمان پهلوی دوم، به سرعت چاپ اول «دو قرن سکوت» نایاب می شود. دکتر زرین کوب به تجدید چاپ رضایت نمی دهد تا در فرصت مناسب به تجدید نظر دربارهٔ کتاب بپردازد. زرین کوب جوان، پنج سال وقت و انرژی صرف می کند و منابع متعدد را از دیده می گذارند تا در اردیبهشت ۱۳۳۶ متن گسترش یافته و تجدید نظر شده اثر از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می شود. او در مقدمهٔ ویرایش دوم، برخی از انتقادات ویرایش اول کتاب را ناشی از جوانی و تعصب خود در آن هنگام می داند. [۲]
از فروردین ۱۳۳۶ متن «دو قرن سکوت» از چاپ دوم به بعد تغییر نکرد و چاپ های بعدی بر پایهٔ همین متن انجام شده است. «دو قرن سکوت» پس از انقلاب بطور رسمی توسط انتشارات جاویدان منتشر شد که هفته بعد از انتشار جمع آوری شد. سرانجام پس از گذشت بیست سال از پیروزی انقلاب، کتاب «دو قرن سکوت» مجوز چاپ گرفت و انتشارات سخن، چاپ نهم آن را منتشر کرد. در ابتدای این کتاب نقد مطهری بر این کتاب که بخشی از کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» بوده است عیناً آورده می شود که به تحلیل های زرین کوب ( برای قابل چاپ شدن کتاب و اخذ مجوز وزارت ارشاد ) پاسخ داده شده است.
نقد [ویرایش]
از زمان انتشار ویرایش اول کتاب در سال ۱۳۳۰ نقد هایی بر آن نوشته شد. خود دکتر زرین کوب در مقدمه ویرایش دوم ( ۱۳۳۶ ) به تأثیر این نقد ها در بازنگارش کتاب اشاره می کند. نویسندگان مختلفی به طور مستقیم - با آوردن نام دکتر زرین کوب و یا کتاب او - یا به صورت تلویحی عنوان دو قرن سکوت را مورد نقد قرار دادند:
همایون کاتوزیان معتقد است، نگاه مبتنی بر «دوره سکوت» ایرانیان را می توان ناشی از تعصب ملی گرایانه مدرن به ایران دانست که کاتوزیان آن را در تضاد با حقایق تاریخی می داند. بگفته کاتوزیان اگر چه درست است که حکومت مستقل ایرانی در این دو قرن وجود نداشت و تقریبا شاهدی از ادبیات نوشتاری در زبان های مختلف فارسی وجود ندارد، اما این زبان ها توسط ایرانیان استفاده میشده و اگر ایرانیان شهرنشین عربی یاد می گرفتند، اعراب ساکن ایران نیز فارسی می آموختند. کاتوزیان با بیان اینکه از همان ابتدا ایرانیان در رژیم جدید مشارکت داشتند، و با ذکر مثال هایی معتقد است که ایرانیان در همان دو قرن نقش خیلی برجسته ای در رشد فرهنگ اسلامی و بین المللی شدن آن بازی کردند. [۳]
ادوارد براون می نویسد[۴]:
بنابراین به هیچ وجه صحیح نیست که گفته شود دو یا سه قرن پس از فتح ایران توسط مسلمانان، صفحه خالی در فعالیت علمی مردم آن بوده است. بر عکس، این دوره زمان به هم آمیختن کهنه و نو، دگردیسی قالب ها و فرا کوچ نظر گاه ها بود. ولی مطلقاً دوره رکود و مرگ نبود. از نظر سیاسی، درست است که ایران استقلال ملی خود را برای مدتی از دست داد، و به امپراتوری بزرگ مسلمانان پیوست، ولی در میدان علم بزودی به برتری ای رسید که شایسته زیرکی و قابلیت مردم آن بود. اگر نقش ایرانیان را از آنچه که به نام علوم عربی نامیده می شود تفریق کنیم بهترین قسمت آن رفته است.
پروانه پور شریعتی دانشیار دانشگاه اهایو و نویسنده کتاب «افول ساسانیان» با اشاره به تاریخ به هم پیوسته هزار ساله در ایران که در آن اشکانیان و سنن آنها به طور مداوم حضور دارند، معتقد است :«اصولا تاریخ ما را اگر بخواهید به صورت ساختاری نگاه بکنید، یک تاریخ هزار ساله ای میشه که اشکانیها و سنن اشکانی ادامه پیدا می کنه و این یه تاریخیه که هزار سال ادامه پیدا می کنه؛ حمله اعراب به اصطلاح افول یک فرهنگی نیست و در نتیجه دو قرن سکوت تقریبا میشه گفت نیست؛ این فرهنگ ادامه پیدا می کنه» [۵]
مرتضی مطهری نقدی بر کتاب «دو قرن سکوت» داشته است که در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» در سال ۱۳۴۹ به چاپ رسیده است. این نقد از پس از پیروزی انقلاب به ابتدای کتاب دو قرن سکوت اضافه شده است. وی به فهرستی از دانشمندان ایرانی یا ایرانی تبار اشاره می کند که در دو قرن اول پس از حمله اعراب ظهور پیدا کردند[۶].
علی صفدری طهرانی بخش هایی از مباحث تاریخی وی را به نقد کشیده و در مجموعه ای به نام «تحریف نگاری های دکتر زرین کوب» آورده است.
کتاب کارنامه اسلام [ویرایش]
زرین کوب در سال ۱۳۴۸ کتاب کارنامه اسلام را منتشر کرد. شجاع الدین شفا با بیان تغییر موضع عبدالحسین زرین کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب قبلیش دو قرن سکوت - در مو . . .
... [مشاهده متن کامل]
محتویات [نمایش]
درون مایه و ویژگی متفاوت [ویرایش]
تاریخ این دو قرن ایران را، پیش از این نویسندگان و تاریخ نویسان به اجمال و اختصار بیان کردند و فقط به ذکر این مطلب اکتفا کردند که در تمام مدت این دو قرن، ایران در زیر سلطه عرب بود و چنان تحت استیلای اعراب قرار داشت که مردم ایران حتی خط و زبان خود را فراموش کردند[نیازمند منبع].
در صورتیکه که این دو قرن روزگار انقلاب ها و کشمکش های مهم بوده است. قیام های بزرگ در طی آن پدید آمده است و حوادث مهم و شگرف بی نظیری مانند جریانات ابومسلم و مقنع و بابک و مازیار و افشین در این روزگار به صحنه حوادث تاریخ ایران پای نهاده است. عقاید و افکار تازه مانند آیین شیعه و زیدیه و نهضت های مهم مانند نهضت شعوبیه و سیاه جامگان و سپید جامگان و سرخ جامگان در این روزگاران روی نموده است.
مشکلات چاپ و نشر [ویرایش]
«دو قرن سکوت» نخست به صورت پاورقی در نشریه «مهرگان» ارگان «جامعه لیسانسیه های دانشسرای عالی» چاپ شد. سپس در سال۱۳۳۰ برای نخستین بار به صورت کتاب توسط همان نهاد منتشر شد.
پس از نخستین انتشار در زمان پهلوی دوم، به سرعت چاپ اول «دو قرن سکوت» نایاب می شود. دکتر زرین کوب به تجدید چاپ رضایت نمی دهد تا در فرصت مناسب به تجدید نظر دربارهٔ کتاب بپردازد. زرین کوب جوان، پنج سال وقت و انرژی صرف می کند و منابع متعدد را از دیده می گذارند تا در اردیبهشت ۱۳۳۶ متن گسترش یافته و تجدید نظر شده اثر از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می شود. او در مقدمهٔ ویرایش دوم، برخی از انتقادات ویرایش اول کتاب را ناشی از جوانی و تعصب خود در آن هنگام می داند. [۲]
از فروردین ۱۳۳۶ متن «دو قرن سکوت» از چاپ دوم به بعد تغییر نکرد و چاپ های بعدی بر پایهٔ همین متن انجام شده است. «دو قرن سکوت» پس از انقلاب بطور رسمی توسط انتشارات جاویدان منتشر شد که هفته بعد از انتشار جمع آوری شد. سرانجام پس از گذشت بیست سال از پیروزی انقلاب، کتاب «دو قرن سکوت» مجوز چاپ گرفت و انتشارات سخن، چاپ نهم آن را منتشر کرد. در ابتدای این کتاب نقد مطهری بر این کتاب که بخشی از کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» بوده است عیناً آورده می شود که به تحلیل های زرین کوب ( برای قابل چاپ شدن کتاب و اخذ مجوز وزارت ارشاد ) پاسخ داده شده است.
نقد [ویرایش]
از زمان انتشار ویرایش اول کتاب در سال ۱۳۳۰ نقد هایی بر آن نوشته شد. خود دکتر زرین کوب در مقدمه ویرایش دوم ( ۱۳۳۶ ) به تأثیر این نقد ها در بازنگارش کتاب اشاره می کند. نویسندگان مختلفی به طور مستقیم - با آوردن نام دکتر زرین کوب و یا کتاب او - یا به صورت تلویحی عنوان دو قرن سکوت را مورد نقد قرار دادند:
همایون کاتوزیان معتقد است، نگاه مبتنی بر «دوره سکوت» ایرانیان را می توان ناشی از تعصب ملی گرایانه مدرن به ایران دانست که کاتوزیان آن را در تضاد با حقایق تاریخی می داند. بگفته کاتوزیان اگر چه درست است که حکومت مستقل ایرانی در این دو قرن وجود نداشت و تقریبا شاهدی از ادبیات نوشتاری در زبان های مختلف فارسی وجود ندارد، اما این زبان ها توسط ایرانیان استفاده میشده و اگر ایرانیان شهرنشین عربی یاد می گرفتند، اعراب ساکن ایران نیز فارسی می آموختند. کاتوزیان با بیان اینکه از همان ابتدا ایرانیان در رژیم جدید مشارکت داشتند، و با ذکر مثال هایی معتقد است که ایرانیان در همان دو قرن نقش خیلی برجسته ای در رشد فرهنگ اسلامی و بین المللی شدن آن بازی کردند. [۳]
ادوارد براون می نویسد[۴]:
بنابراین به هیچ وجه صحیح نیست که گفته شود دو یا سه قرن پس از فتح ایران توسط مسلمانان، صفحه خالی در فعالیت علمی مردم آن بوده است. بر عکس، این دوره زمان به هم آمیختن کهنه و نو، دگردیسی قالب ها و فرا کوچ نظر گاه ها بود. ولی مطلقاً دوره رکود و مرگ نبود. از نظر سیاسی، درست است که ایران استقلال ملی خود را برای مدتی از دست داد، و به امپراتوری بزرگ مسلمانان پیوست، ولی در میدان علم بزودی به برتری ای رسید که شایسته زیرکی و قابلیت مردم آن بود. اگر نقش ایرانیان را از آنچه که به نام علوم عربی نامیده می شود تفریق کنیم بهترین قسمت آن رفته است.
پروانه پور شریعتی دانشیار دانشگاه اهایو و نویسنده کتاب «افول ساسانیان» با اشاره به تاریخ به هم پیوسته هزار ساله در ایران که در آن اشکانیان و سنن آنها به طور مداوم حضور دارند، معتقد است :«اصولا تاریخ ما را اگر بخواهید به صورت ساختاری نگاه بکنید، یک تاریخ هزار ساله ای میشه که اشکانیها و سنن اشکانی ادامه پیدا می کنه و این یه تاریخیه که هزار سال ادامه پیدا می کنه؛ حمله اعراب به اصطلاح افول یک فرهنگی نیست و در نتیجه دو قرن سکوت تقریبا میشه گفت نیست؛ این فرهنگ ادامه پیدا می کنه» [۵]
مرتضی مطهری نقدی بر کتاب «دو قرن سکوت» داشته است که در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» در سال ۱۳۴۹ به چاپ رسیده است. این نقد از پس از پیروزی انقلاب به ابتدای کتاب دو قرن سکوت اضافه شده است. وی به فهرستی از دانشمندان ایرانی یا ایرانی تبار اشاره می کند که در دو قرن اول پس از حمله اعراب ظهور پیدا کردند[۶].
علی صفدری طهرانی بخش هایی از مباحث تاریخی وی را به نقد کشیده و در مجموعه ای به نام «تحریف نگاری های دکتر زرین کوب» آورده است.
کتاب کارنامه اسلام [ویرایش]
زرین کوب در سال ۱۳۴۸ کتاب کارنامه اسلام را منتشر کرد. شجاع الدین شفا با بیان تغییر موضع عبدالحسین زرین کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب قبلیش دو قرن سکوت - در مو . . .