رفاه ازدست رفته

رفاه ازدست رفته ( به انگلیسی: Deadweight Loss ) در علم اقتصاد به از دست دادن بهره وری اقتصادی اطلاق می شود، که اغلب حاصل عواملی چون انحصار، اثرات جانبی یا حداقل دستمزد است. رفاه ازدست رفته عبارت است از میزان کاهش رفاه اجتماعی در هر حالت، نسبت به حالت حداکثریِ رفاه که در شرایط رقابت کامل حاصل می شود. [ ۱]
بهره وری اقتصادی برای اشاره به استفاده از منابع به گونه ای که تولید کالا و خدمات بیشینه شود به کار می رود. یک سیستم اقتصادی از دیگر سیستم های اقتصادی مؤثرتر است ( بهره وری بیشتری دارد ) اگر بتواند کالا و خدمات بیشتری بدون استفاده از منابع بیشتر، تولید کند.
به طور دقیق، شرایطی می تواند از لحاظ اقتصادی مؤثرتر خوانده شود که:
• هیچ کس بدون بدتر شدن شرایط دیگری شرایطش بهتر نشود.
• هیچ خروجی اضافه ای بدون افزایش میزان ورودی ها به دست نیاید.
• تولیدات با پایین ترین هزینه در هر واحد به دست آیند.
برای درک بهتر رفاه از دست رفته یک مثال آورده شده است. در این مثال رفاه از دست رفته نتیجه وضع مالیات بر فروش است. همان طور که توضیح داده شد رفاه از دست رفته حاصل انحراف بازار از رقابت کامل خود است. این انحراف می تواند حاصل دخالت دولت در بازار باشد مانند وضع مالیات، تعیین سهمیه، دادن یارانه و…، یا می تواند نتیجه اثرات جانبی باشد قبل از وضع مالیات مقدار تولید و قیمت در بازار به مقدار q0 و P0 است. اما با وضع مالیات t بر فروش، تولیدکننده مالیات را نیز بر قیمت خود می افزاید و سعی دارد آن را از خریدار بگیرد. با این اقدام قیمتی که مصرف کننده دریافت می کند با قیمتی که تولیدکننده دریافت می کند، متفاوت هستند. در این حالت مقدار q1 تولید و به قیمت t +P1 فروخته می شود. همان طور که از شکل مشاهده می شود با وضع مالیات انحرافی از بازار رقابت کامل مشاهده می شود. این انحراف باعث می شود که مازاد مصرف کننده همچنین سود مصرف کننده کاهش یابد. این مقدار کاهش، نتیجه دخالت دولت و انحراف از بازار رقابت کامل است. از کل کاهش سود و مازاد مصرف کننده قسمتی از آن درآمد مالیاتی دولت می شود. اما مقدار باقی مانده که از رفاه کل جامعه کاسته شده و از دست رفته است، رفاه از دست رفته می باشد.
مثلث هاربرگر به اقتصاددانی به همین نام یعنی آرنولد هاربرگر ( به انگلیسی: Arnold Harberger ) نسبت داده می شود. قبل از این اقتصاددان مسائل مربوط به رفاه از دست رفته به خوبی گسترش یافته بود اما نحوه محاسبه مقدار آن به راحتی قابل اندازه گیری نبود و دید مناسبی در مورد آن ها وجود نداشت. کارهای این اقتصاددان در این زمینه مقدار رفاه از دست رفته را قابل محاسبه کرده و باعث شده که بتوان برآورد بهتر و راحت تری از آن ها داشت و در تحلیل های خود لحاظ کرد؛ که به همین دلیل هم این مثلث را به احترام او نام گذاری کردند. [ ۲] این مثلث مقدار رفاهی که در اثر دخالت دولت در بازار، از دست می رود را محاسبه می کند. به زبانی دیگر، در اثر اعمال مالیات، یارانه، سهمیه بندی، تشکیل انحصار، و … که باعث اختلال در بازار می شود، رفاه از دست رفته ای را داریم که با محاسبهٔ مثلث هاربرگر این مقدار محاسبه می شود. همچنین نه تنها در اثر مداخله دولت در بازارهای کامل بلکه رفاه از دست رفته ای که نتیجه عدم دخالت دولت در بازارهایی که دارای اثرات جانبی بوده و در نتیجه ناکارآمد است، را نیز شامل می شود.