ریاض السالکین

[ویکی اهل البیت] ریاض السالکین، تألیف علامه سید علی خان حسینی مدنی شیرازی معروف به سید علی خان مدنی کبیر که ادعیه کتاب «الصحیفة السجادیة» را شرح داده است.
صحیفه سجادیه، شرح ها و تفسیرهای گوناگونی بر خود دیده است که یکی از شروح «کامل و جامع» آن، همین کتاب است. این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبی، قرآنی، فقهی، کلامی و تاریخی است به گونه ای که این کتاب را به دایرة المعارفی از معارف ارزشمند اسلامی تبدیل کرده است.
مؤلف در مقدمه، ضمن معرفی کتاب «صحیفه سجادیه» و ارزش و مقام آن، مختصری از شروح صحیفه از جمله شرح شیخ بهایی را بررسی کرده، ضمن بیان نقاط قوت و ضعف آنها، غرض خود را در تألیف کتاب بیان می کند. در جای جای مختلف کتاب نیز هماره از شرح شیخ بهایی یاد می کند. همین امر منجر شده است که ارتباط و تأثیر شرح شیخ بهایی بر «ریاض السالکین» مورد توجه محققان قرار گیرد. (رجوع شود به مقدمه مصحح کتاب ریاض السالکین، ج اول، ص 21- 19)
روش مؤلف در بسط و شرح مطالب صحیفه بدین گونه است که پس از تقطیع قسمت های مختلف هر دعا، مفردات هر قسمت را توضیح می دهد و سپس در قالب «تنبیه» و «تبصره» به برخی نکات، به تناسب می پردازد.
تسلط و تبحر مؤلف در علوم و فنون مختلف، در جای جای کتاب به چشم می خورد. از بحث «مراتب توحید» گرفته (ریاض السالکین، ج اول، ص 323) تا مباحثی همچون «اشتقاق لفظ ملائکه» (همانجا، ص 351) و «تحقیق در جواب لو»(همانجا، ص 382) همگی نشانه تبحر مؤلف در مجموعه علوم اسلامی می باشد.
گذشته از این کتاب ارزشمند، با سیری در آثار و تألیفات «سید علی خان» احاطه علمی مؤلف بیشتر آشکار می گردد. وی کتاب هایی در ادبیات همچون «الحدائق الندیة فی شرح الصمدیة» و «موضح الرشاد فی شرح الإرشاد (در علم نحو)» و «رسالة فی أغلاط الفیروزآبادی فی القاموس (در علم لغت)» و کتاب هایی در تراجم همچون «سلافة العصر (در شرح احوال ادبا قرن یازدهم)» و کتابی در طبقات الشیعة به نام «الدرجات الرفیعة فی طبقات الإمامیة من الشیعة» به رشته تحریر درآورده است.
سید علی خان، به جز شرح ادعیه صحیفه کتابی در ادعیه مأثور از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل البیت علیهم السلام نگاشته است که گویا به انجام نرسیده است و صاحب ریاض العلماء درباره این کتاب می گوید: «إنه لا یخلو من فوائد جلیلة». (ریاض السالکین، ج 1، مقدمه، ص 17)
کتاب در هفت جلد به شرح ذیل منتشر شده است:

[ویکی فقه] ریاض السالکین (کتاب). ریاض السالکین، تالیف علامه سید علی خان حسینی مدنی شیرازی معروف به سید علی خان مدنی کبی ر (۱۱۲۰- ۱۰۵۲) که ادعیه کتاب « الصحیفة السجادیة » را شرح داده است.
صحیفه سجادیه، شرح ها و تفسیرهای گوناگونی بر خود دیده است که یکی از شروح «کامل و جامع» آن، همین کتاب است.این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبی، قرآنی، فقهی، کلامی و تاریخی است، به گونه ای که این کتاب را به دایرة المعارفی از معارف ارزشمند اسلامی تبدیل کرده است.مؤلف در مقدمه، ضمن معرفی کتاب «صحیفه سجادیه» و ارزش و مقام آن، مختصری از شروح صحیفه از جمله شرح شیخ بهایی را بررسی کرده، ضمن بیان نقاط قوت و ضعف آنها، غرض خود را در تالیف کتاب بیان می کند.در جای جای مختلف کتاب نیز هماره از شرح شیخ بهایی یاد می کند.همین امر منجر شده است که ارتباط و تاثیر شرح شیخ بهایی بر «ریاض السالکین» مورد توجه محققان قرار گیرد.
ساختار کتاب
روش مؤلف در بسط و شرح مطالب صحیفه بدین گونه است که پس از تقطیع قسمت های مختلف هر دعا، مفردات هر قسمت را توضیح می دهد و سپس در قالب «تنبیه» و «تبصره» به برخی نکات، به تناسب می پردازد.تسلط و تبحر مؤلف در علوم و فنون مختلف، در جای جای کتاب به چشم می خورد.از بحث « مراتب توحی د» گرفته تا مباحثی همچون « اشتقاق لفظ ملائکه » و «تحقیق در جواب لو» ، همگی نشانه تبحر مؤلف در مجموعه علوم اسلامی می باشد.گذشته از این کتاب ارزشمند، با سیری در آثار و تالیفات « سید علی خان » احاطه علمی مؤلف بیشتر آشکار می گردد.وی کتاب هایی در ادبیات همچون « الحدائق الندیة فی شرح الصمدیة » و « موضح الرشاد فی شرح الارشاد (در علم نحو)» و « رسالة فی اغلاط الفیروزآبادی فی القاموس (در علم لغت )» و کتاب هایی در تراجم همچون « سلافة العصر (در شرح احوال ادبا قرن یازدهم)» و کتابی در طبقات الشیعة به نام « الدرجات الرفیعة فی طبقات الامامیة من الشیعة » به رشته تحریر درآورده است.سید علی خان، به جز شرح ادعیه صحیفه، کتابی در ادعیه ماثور از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم و اهل البیت -علیهم السّلام - نگاشته است که گویا به انجام نرسیده است و صاحب ریاض العلماء درباره این کتاب می گوید: «انه لا یخلو من فوائد جلیلة»، کتاب در هفت جلد به شرح ذیل منتشر شده است:جلد اول: از آغاز بررسی سند صحیفه تا پایان دعای دوم.جلد دوم: از شرح دعای سوم صحیفه تا پایان دعای دوازدهم.جلد سوم: از شرح دعای سیزدهم تا پایان دعای بیست و دوم.جلد چهارم: از شرح دعای بیست و سوم تا پایان دعای سی و یکم.جلد پنجم: از شرح دعای سی و دوم تا پایان دعای چهل و سوم.جلد ششم: از شرح دعای چهل و چهارم تا بخشی از دعای چهل و هفتم.جلد هفتم: از ادامه شرح دعای چهل و هفتم تا پایان صحیفه سجادیه.
گزارش محتوا
از آنجا که مطالب کتاب بیش از یک شرح معمولی است و همچنان که اشاره شد، از مطالب مختلف بالخصوص «معارفی» مشحون است، شایسته است فهرستی مفهومی بر آن تهیه شود، هر چند که مصحح محترم کتاب، فهرست مفیدی در پایان هر جلد تنظیم کرده است.در اینجا به چند مبحث جالب که لابلای کتاب گنجانده شده است، اشاره می کنیم:- بحثی کوتاه در باب تعریف عبادت و انواع آن از دید حکماء عبادت، آن دسته از کارهای مکلف است که برخلاف میل و هوای نفسانی و به قصد تعظیم پروردگار صورت می گیرد.حکما آن را سه گونه می دانند:یکم- آنچه بر بدن و جسم مکلف است، همانند نماز و روزه و سعی در حج.دوم- آنچه بر نفوس آدمی است، همانند اعتقادات صحیح مثل اعتقاد به توحید و...سوم- آنچه به سبب روابط اجتماعی پدید می آید که معاملات و مزارعات و مناکح و...از این گروه هستند.- بحثی در تفاوت میان علم و ادراک. برخی معتقدند که معرفت، به ادراکی اختصاص دارد که به آثار متوجه است نه به «ذات» به خلاف علم که غالبا به ادراک ذات بر می گردد.بنابراین هیچ گاه در مورد شناخت خداوند تعبیر به علم نمی شود بلکه گفته می شود «معرفت» خداوند.همچنین معرفت به موردی اختصاص دارد که «موجود » باشد به خلاف علم که به «وجود» و «جنس» و «علت» و «کیفیت» نیز اطلاق می شود، به همین سبب است که گفته می شود، خداوند به فلان چیز «عالم» است نه این که خداوند به فلان شی ء «عارف» است، زیرا «عرفان و معرفت» به علم غیر عمیق دلالت دارد.همچنین از موارد اختلاف «معرفت» و «علم» این است که، معرفت آن دانشی است به تامل و تفکر محتاج است به خلاف علم که عام تر از معرفت می باشد.- بحثی در ماهیت اخلاق و امکان تغییر آن درباره اخلاق، اقوال گوناگونی وجود دارد.برخی معتقد هستند که اخلاق همانند خلقت آدمی، غریزی است و امکانی در تغییر آن (چه به سوی بدی و چه به سوی خوبی) وجود ندارد.روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم در همین مورد نقل شده است که: من آتاه الله وجها حسنا و خلقا حسنا فلیشکر الله.بنابراین محال است که مخلوقی بتواند کار خداوند را تغییر دهد و از این روست که تکلیف به تهذیب اخلاق، تکلیف بما لا یطاق است! در مقابل برخی معتقد هستند که، اخلاق امری اکتسابی است، همچنان که روایت شده است که: حسنوا اخلاقکم.اگر اخلاق امری اکتسابی (و قابل تغییر و تحول) نبود، این قبیل «امرها» صادر نمی شد.گذشته از این، بسیار دیده شده است که برخی از مردمان به خاطر تمرین و ممارست، برخی از خصایص اخلاقی را فرا می گیرند تا به حدی که جز «ملکات» آنها می گردد.نظر سوم در مساله این است که، اساس اخلاق امری غریزی است ولی رشد و نمو آن، اکتسابی است.توضیح مطلب چنین است که، خداوند اشیاء را بر دو گونه آفریده است:گونه ای «بالفعل» هستند و آدمیان در آنها تصرف و تغییری ندارند، مثل آسمان و زمین.گونه ای هم «بالقوه» هستند، بدین معنا که خلقت آنها با امکان «دخل و تصرف» بعدی همراه است هر چند که محور تغییر و تحول در حاشیه است نه در «ذات و حقیقت».اخلاق انسان ها، از همین قبیل است.اخلاق به معنی سجیه و غریزه، قابل تغییر و تحول نیست، هر چند که اصلاح و تغییر آن نیز منتفی نمی باشد همچنان که خداوند می فرماید: «و قد خاب من دساها....» زیرا بدون این امکان، همه مواعظ و اندرزها و وعده ها و وعیدها، سر از بطالت و بی معنایی در می آورد...صحیفه سجادیه کنونی، دارای ۵۴ دعا می باشد که گویا در ابتدا ۷۵ دعا بوده و به مرور ۲۱ دعا از آن کم شده است.کتاب های فراوانی به صدد جمع و تدوین مجدد و یا «استدارک و تکمیل» صحیفه انجام شده است که برخی از دعاهای منسوب به امام سجاد -علیه السّلام- نیز در آنها به چشم می خورد:- الصحیفة السجادیة الثانیة، تالیف محدث شیخ حر عاملی، مؤلف کتاب ارزشمند «وسائل الشیعة»- الصحیفة السجادیة الثالثة، تالیف میزرا عبدالله افندی، مؤلف کتاب «ریاض العلماء»- الصحیفة السجادیة الرابعة، تالیف خاتم المحدثی میرزا حسین نوری طبرسی، مؤلف کتاب «مستدرک الوسائل»- الصحیفة السجادیة الخامسة، تالیف سید محسن امین آملی، مؤلف کتاب «اعیان الشیعة»- الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف شیخ محمد صالح مازندرانی شارح اصول کافی.پس از این تلاش ها و مساعی قابل تقدیر، جناب آقای سید محمد باقر ابطحی اصفهانی با جمع این صحیفه ها و انضمام پنج مستدرک مذکور به هم، کتابی به نام «الصحیفة السجادیة الکاملة» که مشتمل بر ۲۷۰ دعا به همراه مآخذ و منابع، تالیف نموده است.
منابع کتاب
...