زری بافی
/zaribAfi/
لغت نامه دهخدا
فرهنگ فارسی
فرهنگ عمید
دانشنامه آزاد فارسی
زَری بافی
زَری بافی
زَری بافی
زَری بافی
پارچۀ ابریشمین از جنس زری. از گران ترین و مشهورترین دست بافته های ایران است که در عصر حاضر چندان رایج نیست. چون در بافت این پارچه از رشته های طلا استفاده می شود، به «زری» معروف است و بافندۀ آن را نیز «زرباف» گویند. دو محقق برجستۀ ایران شناس، فیلیس اکرمان و پروفسور پوپ، که به جمع آوری نمونه های هنر ایران پرداختند، پس از ذکر پیشینۀ پارچه های نفیس ایران، رونق یافتن بافت زری و مخمل در دورۀ صفویه را نقطۀ عطفی در هنر ایران می دانند. پارچه های زری و مخمل، که از عصر صفوی برای تن پوش شاهان و درباریان به کار می رفت، در زمان قاجار برای بافت لباس اشراف و اعیان تقریباً رسمیت یافت. در زمان پهلوی، زری و مخمل در بافت پرده های تالار و نیز در مراسم سلام و تشریفات به کار رفت. شهرت هنر زری بافی ایران عالم گیر است و تعدادی از زری های ایران در موزه های متروپولیتن نیویورک، لیون فرانسه، ارمیتاژ روسیه، آستان قدس رضوی، دوران اسلامی و دیگر موزه های معتبر دنیا وجود دارد. بیشتر سیاحان و شرق شناسان که به ایران سفر کرده اند، ازجمله تاورنیه، شاردن و سر پرسی سایکس، در نوشته های خود از بافته های زری ایران یاد کرده اند. ازجمله زری های نفیس و قدیمی ایران، زریِ موجود در موزۀ کوپر یونیون با منظره ای از لیلی و مجنون است و نام بافندۀ آن، غیاث که در عصر صفوی می زیسته، روی آن بافته شده است؛ دیگری در موزۀ متروپولیتن نگهداری می شود که تاریخ ۱۰۰۸ق روی آن بافته شده است؛ اما قدیمی ترین قطعۀ زری موجود در ایران، روپوش ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع)، است که به ۹۵۶ق تعلق دارد. فرآیند تولید زری عبارت اند از تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه و مهم تر از همه روش بافت. مواد اولیۀ زری، ابریشم و گلابتون است که ابریشم ایران، با پیشینه ای کهن، شهرت و اعتبار جهانی دارد. گلابتون، از دیگر مواد زری بافی است که از تابیدن مفتول طلا و نقره به دور نخ ابریشمین تهیه می شود. مراحل تولید گلابتون عبارت اند از تهیه مفتول طلا و نقره، سیم کشیدن و نخ کوبیدن. دومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ رنگ و رنگ آمیزی است. اصول و ضوابط رنگ آمیزی در همۀ دست بافته ها تقریباً یکسان و تفاوت آن ها فقط در نوع مادۀ اولیه دست بافته ، با توجه به پشمی یا ابریشمی بودن و نوع دندانه دادن آن است. سومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ «طرح و نقشه» است که بعد از رنگ، بیشترین تأثیر را در چشم بیننده می گذارد. در زری اکثر طرح ها، تکرار نقش یک نگاره است که در اصطلاح به آن «واگیره» گویند. در طرح های زری، معمولاً نگاره هایی چون بُته، انواع گل، انواع اسلیمی، نگاره های بَندی، پرندگان، لیلی و مجنون، آهوان، شیران، بید مجنون، گلدان، خوشۀ انگور به کار می رود. چهارمین مرحلۀ فرآیند تولید زری، ساخت دستگاه زری بافی است که بر دو نوع است: ژاکارد و دستوری. دستگاه ژاکارد مجهزتر از دستوری است. آخرین مرحلۀ فرآیند تولید زری، مرحلۀ بافت آن است. هنگام بافت زری، پشت پارچه مقابل دیدگان بافنده قرار دارد که همین امر، بافتن آن را سخت می کند. امروز، گرچه بافت زری منسوخ شده است، در کارگاه های سازمان میراث فرهنگیِ تهران و نیز در چند شهر دیگر ازجمله کاشان، یزد و اصفهان بافته می شود. از زربافان قدیمی، اسامی غیاث الدین، عبدالله بن محمد، معزالدین غیاث و سیفی روی پارچه های زریِ برجامانده از عصر صفویه مشهود است. حبیب الله طریقی و فرزندش، محمد طریقی، ماشاءالله عنایتی و محمود محمودی از مشهورترین زربافان معاصرند.
زَری بافی
زَری بافی
زَری بافی
پارچۀ ابریشمین از جنس زری. از گران ترین و مشهورترین دست بافته های ایران است که در عصر حاضر چندان رایج نیست. چون در بافت این پارچه از رشته های طلا استفاده می شود، به «زری» معروف است و بافندۀ آن را نیز «زرباف» گویند. دو محقق برجستۀ ایران شناس، فیلیس اکرمان و پروفسور پوپ، که به جمع آوری نمونه های هنر ایران پرداختند، پس از ذکر پیشینۀ پارچه های نفیس ایران، رونق یافتن بافت زری و مخمل در دورۀ صفویه را نقطۀ عطفی در هنر ایران می دانند. پارچه های زری و مخمل، که از عصر صفوی برای تن پوش شاهان و درباریان به کار می رفت، در زمان قاجار برای بافت لباس اشراف و اعیان تقریباً رسمیت یافت. در زمان پهلوی، زری و مخمل در بافت پرده های تالار و نیز در مراسم سلام و تشریفات به کار رفت. شهرت هنر زری بافی ایران عالم گیر است و تعدادی از زری های ایران در موزه های متروپولیتن نیویورک، لیون فرانسه، ارمیتاژ روسیه، آستان قدس رضوی، دوران اسلامی و دیگر موزه های معتبر دنیا وجود دارد. بیشتر سیاحان و شرق شناسان که به ایران سفر کرده اند، ازجمله تاورنیه، شاردن و سر پرسی سایکس، در نوشته های خود از بافته های زری ایران یاد کرده اند. ازجمله زری های نفیس و قدیمی ایران، زریِ موجود در موزۀ کوپر یونیون با منظره ای از لیلی و مجنون است و نام بافندۀ آن، غیاث که در عصر صفوی می زیسته، روی آن بافته شده است؛ دیگری در موزۀ متروپولیتن نگهداری می شود که تاریخ ۱۰۰۸ق روی آن بافته شده است؛ اما قدیمی ترین قطعۀ زری موجود در ایران، روپوش ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع)، است که به ۹۵۶ق تعلق دارد. فرآیند تولید زری عبارت اند از تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه و مهم تر از همه روش بافت. مواد اولیۀ زری، ابریشم و گلابتون است که ابریشم ایران، با پیشینه ای کهن، شهرت و اعتبار جهانی دارد. گلابتون، از دیگر مواد زری بافی است که از تابیدن مفتول طلا و نقره به دور نخ ابریشمین تهیه می شود. مراحل تولید گلابتون عبارت اند از تهیه مفتول طلا و نقره، سیم کشیدن و نخ کوبیدن. دومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ رنگ و رنگ آمیزی است. اصول و ضوابط رنگ آمیزی در همۀ دست بافته ها تقریباً یکسان و تفاوت آن ها فقط در نوع مادۀ اولیه دست بافته ، با توجه به پشمی یا ابریشمی بودن و نوع دندانه دادن آن است. سومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ «طرح و نقشه» است که بعد از رنگ، بیشترین تأثیر را در چشم بیننده می گذارد. در زری اکثر طرح ها، تکرار نقش یک نگاره است که در اصطلاح به آن «واگیره» گویند. در طرح های زری، معمولاً نگاره هایی چون بُته، انواع گل، انواع اسلیمی، نگاره های بَندی، پرندگان، لیلی و مجنون، آهوان، شیران، بید مجنون، گلدان، خوشۀ انگور به کار می رود. چهارمین مرحلۀ فرآیند تولید زری، ساخت دستگاه زری بافی است که بر دو نوع است: ژاکارد و دستوری. دستگاه ژاکارد مجهزتر از دستوری است. آخرین مرحلۀ فرآیند تولید زری، مرحلۀ بافت آن است. هنگام بافت زری، پشت پارچه مقابل دیدگان بافنده قرار دارد که همین امر، بافتن آن را سخت می کند. امروز، گرچه بافت زری منسوخ شده است، در کارگاه های سازمان میراث فرهنگیِ تهران و نیز در چند شهر دیگر ازجمله کاشان، یزد و اصفهان بافته می شود. از زربافان قدیمی، اسامی غیاث الدین، عبدالله بن محمد، معزالدین غیاث و سیفی روی پارچه های زریِ برجامانده از عصر صفویه مشهود است. حبیب الله طریقی و فرزندش، محمد طریقی، ماشاءالله عنایتی و محمود محمودی از مشهورترین زربافان معاصرند.
wikijoo: زری_بافی
پیشنهاد کاربران
در روزگاران پیشین ، کارگاه های طراز سازی ایران ، علاوه بر اینکه منسوجات گرانبها را برای داخل کشور تدارک می دیدند ، بخشی رانیز برای صدور به کشورهای دیگر آماده می کردند . نمونه هایی از بافته های ابریشمین اوایل دورة اسلامی که به شیوه ساسانی بافته شده ، هم اکنون در دست است و غالبا" در مجموعه های شخصی و کلیساهای اروپا دیده می شود . از جمله دستمالی که چهره حضرت مسیح ( ع ) بر آن نقش بسته ، در کلیسای «سنت ویکتوریا» موجود است وهمچنین پارچه ای که نقش فیل بر آن بافته شده ، در خزانه کلیسای بزرگ «سانس » نگهداری می شود.
... [مشاهده متن کامل]
بافت پارچه هایی که درمتن و نقوش آنها، نخهای گلابتون به کار گرفته شده بنا به روایات تاریخی به دو هزار سال پیش می رسد . «هردودت » مورخ مشهور یونانی نوشته است :
رومیان به خاطر زیبائی واشتهار زربفت های سنتی ایران همه ساله مبالغ هنگفتی می پرداختند .
فیلوسترات نیز گفته ست :«اشکانیان ، خانه های خودرا با پرده های زری یراق دار که از پولکهای نقره و نقوش زرین ، تزئین شده بود ، می آراستند. »
نقوش پارچه های ساسانی در تناسب و هماهنگی طرح و رنگ به نهایت درجة هنری رسیده بود. ترکیبات نقوش ساسانی ، برگرفته از مرغ و پرندگان ، جانوران و شکارگاه و سواران و طرحهای تجریدی و انتزاعی بود. از قرون چهارم میلادی ، قطعاتی از زریهای ایرانی در موزه «لیون » فرانسه ، لندن ، واشنگتن ، ارمیتاژ و. . . نگهداری می شود و نمودار عظمت و اعتبار این هنر سنتی در ایران کهن است .
بعد ازساسانیان ، به علت حرمت بهره گیری از طلا برای مردان ، مدتی نسبتا" دراز، بافت پارچه های زری به تعویق افتاد تا اینکه بافتن پارچه های زری ، در دوره سلجوقیان رونق یافت . در دوره های اسلامی ، نقوش حیوانات وپرندگان نظیر شیر ، عنقا و عقاب که زربفت شده اند و در متن پارچه ها ، جلال و شکوهی داشتند از پیشرفت تکنیک پارچه بافی درعصر سلجوقیان است . طرحهای شقایق و نیلوفر آبی نیز از عناصر تزئینی در بافت پارچه های این دوره است .
در دوره های بعد ، تدریجا"طرحهای تازه ای به ابتکار طراحان و بافندگان ایران به منّصه ظهور رسید ودر هویتی مستقل ، دوره معتبر و اصیل نساجی صفویه را بنیان نهاد. اما پیش از آن یعنی در عصر مغول ، سالهای فراموشی نساجی ایران بود و زری بافان از بیم مرگ ، متواری شده و در خفا می زیستند .
دوره طلایی بافندگی از عصر صفویه آغاز می شود . پارچه های ابریشمی صوفیه سه گونه است :
۱ ) حریرساده
۲ ) ابریشم زربفت
۳ ) مخمل ابریشمی
این پارچه ها، برای تن پوش اعیان ، امرا و شاهان و درباریان به کار می رفت . تزئین پارچه های یاد شده عبارت بوداز اشکال انسانی ، تصویر حیوانات و پرندگان وگل و گیاه و گاهی نیز تصاویر داستانهای رزمی و بزمی برآن ها نقش بسته است .
مثلا"درموزه «کوپریونیون » دو قطعه پارچه ابریشمی را می بینیم که روی آنها، منظره ای از داستان لیلی ومجنون دیده می شود.
درزمان شاه عباس دوم ، بافت پارچه های ارزشمند زربفت و مخمل زری ، بادقت و مهارت ادامه داشت و باقطعاتی از آنها نام بافنده آن که «غیاث » بود نقش بسته است . در موزه «متروپولیتن »دو قطعه کوچک پارچه ابریشمی تاریخدار ، اززمان شاه عباس موجود است که روی آنها نام بافنده شاه حسین و تاریخ ۱۰۰۸ ه. ق ( ۱۵۸۸ م ) نقش بسته است .
نساجان و بافندگان مشهور این عهد ، عبارت بودند از غیاث ، عبدالله ، ابن محمد، معزالدین ، ابن غیاث وعیسی عباسی .
در عصر شاه عباس از هنرمندان زری باف خواسته شد که به منظور زنده کردن این هنر قدیمی به اصفهان کوچ کنند . دراین دوره ، علاوه بر اصفهان ، یزد وکاشان نیز جایگاه بافت زری درایران بود.
از قرن ۱۶ تا قرون ۱۷ و ۱۸ م بافت پارچه های زربفت وابریشمی کاهش یافت وگلدوزی قلمکار وانواع سوزندوزیها ، جایگزین این هنر سنتی شد .
زربفت ومخمل زری ، درمسیر تاریخی خود، نظر هنرمندان زری باف عصر قاجار رانیز به خود معطوف داشت وکم وبیش این هنر سنتی ، سینه به سینه حفظ شد و در گذشته نیز به عنوان بافته زینتی ، رویه مبل دربار ، لباس تشریفات و پرده های تالارهای عام و خاص به شمار می رفت .
کارگاه کنونی زری بافی سازمان میراث فرهنگی کشور در سال ۱۹۳۱ به اهتمام «استاد حسین طاهرزاده بهزاد تبریزی » بنیان نهاده شد واز هنرمندان برجسته زری بافی آن روز ایران ، از جمله «استاد حبیب ا. . . طریقی »و فرزند هنرمندش «استاد محمد طریقی »به کار دعوت شد و هنرمندان کنونی ، دست پروردگان خاندان طریقی هستند .
اکنون در کارگاه زری بافی سازمان میراث فرهنگی کشور در تهران و هنرستان هنرهای زیبای اصفهان ومیراث فرهنگی کاشان ، نمونه های جالبی از انواع زری و مخمل بافته می شود که پاره ای از آنها از نظر رنگ و طرح ، با بهترین دست بافت های این هنر سنتی در گذشته برابری می کند .
پایه های طراحی نقوش زری ، اگر چه به ترکیبات هنری کلاسیک آن استوار است ، ولی ایجاد نقوش وطرح آن ، مانند سایر هنرهای ایرانی ، خواص شکل پذیری وترکیبات نوین دارد.
استادان مرحوم طریقی ، مرحوم حاج حسین اسلامیان ، محمودفرشچیان ، عنایت ا. . . منجدب و دیگران با اندک تغییر در ظاهر و یاافزودن و کاستن یک عنصر تزیینی ، اشکال ویژه ای را که گویای آفرینش طرحی نوین است ، ابداع کرده اند .
زری ، با دستگاههای کهن «دستوری » و «ژاکارد » بافته می شود. مواد اولیه زری که ابریشم و گلابتون است ، هنوز هم در غنای این هنر، نقش اساسی دارد. رنگرزی ابریشم هایی که در زری بافی کاربرد دارد، با رنگهای طبیعی انجام می گیرد و به همین جهت از ارزش فراوانی برخوردار است . این رنگها، سالیان متمادی ثابت وپایدار می مانند .
روی های بافت زری به صورت لپه باف ، دارایی واطلسی و. . . است و طرحها ونقشهای رایج امروز ، بته جقه ای ، اسلیمی ، اسلیمی ماری ، اسلیمی درهم ، گلهای افشان ، شکارگاه ، بزم ، رزم ، مناظر وحیوانات ، خط وخوشنویسی و. . است ، نقشهای تجریدی در زریهای امروز، کمتر یافت می شود.
امکانات تکنیکی ، امروزه سبب سرعت بافت ودقت در نقشب . . .
... [مشاهده متن کامل]
بافت پارچه هایی که درمتن و نقوش آنها، نخهای گلابتون به کار گرفته شده بنا به روایات تاریخی به دو هزار سال پیش می رسد . «هردودت » مورخ مشهور یونانی نوشته است :
رومیان به خاطر زیبائی واشتهار زربفت های سنتی ایران همه ساله مبالغ هنگفتی می پرداختند .
فیلوسترات نیز گفته ست :«اشکانیان ، خانه های خودرا با پرده های زری یراق دار که از پولکهای نقره و نقوش زرین ، تزئین شده بود ، می آراستند. »
نقوش پارچه های ساسانی در تناسب و هماهنگی طرح و رنگ به نهایت درجة هنری رسیده بود. ترکیبات نقوش ساسانی ، برگرفته از مرغ و پرندگان ، جانوران و شکارگاه و سواران و طرحهای تجریدی و انتزاعی بود. از قرون چهارم میلادی ، قطعاتی از زریهای ایرانی در موزه «لیون » فرانسه ، لندن ، واشنگتن ، ارمیتاژ و. . . نگهداری می شود و نمودار عظمت و اعتبار این هنر سنتی در ایران کهن است .
بعد ازساسانیان ، به علت حرمت بهره گیری از طلا برای مردان ، مدتی نسبتا" دراز، بافت پارچه های زری به تعویق افتاد تا اینکه بافتن پارچه های زری ، در دوره سلجوقیان رونق یافت . در دوره های اسلامی ، نقوش حیوانات وپرندگان نظیر شیر ، عنقا و عقاب که زربفت شده اند و در متن پارچه ها ، جلال و شکوهی داشتند از پیشرفت تکنیک پارچه بافی درعصر سلجوقیان است . طرحهای شقایق و نیلوفر آبی نیز از عناصر تزئینی در بافت پارچه های این دوره است .
در دوره های بعد ، تدریجا"طرحهای تازه ای به ابتکار طراحان و بافندگان ایران به منّصه ظهور رسید ودر هویتی مستقل ، دوره معتبر و اصیل نساجی صفویه را بنیان نهاد. اما پیش از آن یعنی در عصر مغول ، سالهای فراموشی نساجی ایران بود و زری بافان از بیم مرگ ، متواری شده و در خفا می زیستند .
دوره طلایی بافندگی از عصر صفویه آغاز می شود . پارچه های ابریشمی صوفیه سه گونه است :
۱ ) حریرساده
۲ ) ابریشم زربفت
۳ ) مخمل ابریشمی
این پارچه ها، برای تن پوش اعیان ، امرا و شاهان و درباریان به کار می رفت . تزئین پارچه های یاد شده عبارت بوداز اشکال انسانی ، تصویر حیوانات و پرندگان وگل و گیاه و گاهی نیز تصاویر داستانهای رزمی و بزمی برآن ها نقش بسته است .
مثلا"درموزه «کوپریونیون » دو قطعه پارچه ابریشمی را می بینیم که روی آنها، منظره ای از داستان لیلی ومجنون دیده می شود.
درزمان شاه عباس دوم ، بافت پارچه های ارزشمند زربفت و مخمل زری ، بادقت و مهارت ادامه داشت و باقطعاتی از آنها نام بافنده آن که «غیاث » بود نقش بسته است . در موزه «متروپولیتن »دو قطعه کوچک پارچه ابریشمی تاریخدار ، اززمان شاه عباس موجود است که روی آنها نام بافنده شاه حسین و تاریخ ۱۰۰۸ ه. ق ( ۱۵۸۸ م ) نقش بسته است .
نساجان و بافندگان مشهور این عهد ، عبارت بودند از غیاث ، عبدالله ، ابن محمد، معزالدین ، ابن غیاث وعیسی عباسی .
در عصر شاه عباس از هنرمندان زری باف خواسته شد که به منظور زنده کردن این هنر قدیمی به اصفهان کوچ کنند . دراین دوره ، علاوه بر اصفهان ، یزد وکاشان نیز جایگاه بافت زری درایران بود.
از قرن ۱۶ تا قرون ۱۷ و ۱۸ م بافت پارچه های زربفت وابریشمی کاهش یافت وگلدوزی قلمکار وانواع سوزندوزیها ، جایگزین این هنر سنتی شد .
زربفت ومخمل زری ، درمسیر تاریخی خود، نظر هنرمندان زری باف عصر قاجار رانیز به خود معطوف داشت وکم وبیش این هنر سنتی ، سینه به سینه حفظ شد و در گذشته نیز به عنوان بافته زینتی ، رویه مبل دربار ، لباس تشریفات و پرده های تالارهای عام و خاص به شمار می رفت .
کارگاه کنونی زری بافی سازمان میراث فرهنگی کشور در سال ۱۹۳۱ به اهتمام «استاد حسین طاهرزاده بهزاد تبریزی » بنیان نهاده شد واز هنرمندان برجسته زری بافی آن روز ایران ، از جمله «استاد حبیب ا. . . طریقی »و فرزند هنرمندش «استاد محمد طریقی »به کار دعوت شد و هنرمندان کنونی ، دست پروردگان خاندان طریقی هستند .
اکنون در کارگاه زری بافی سازمان میراث فرهنگی کشور در تهران و هنرستان هنرهای زیبای اصفهان ومیراث فرهنگی کاشان ، نمونه های جالبی از انواع زری و مخمل بافته می شود که پاره ای از آنها از نظر رنگ و طرح ، با بهترین دست بافت های این هنر سنتی در گذشته برابری می کند .
پایه های طراحی نقوش زری ، اگر چه به ترکیبات هنری کلاسیک آن استوار است ، ولی ایجاد نقوش وطرح آن ، مانند سایر هنرهای ایرانی ، خواص شکل پذیری وترکیبات نوین دارد.
استادان مرحوم طریقی ، مرحوم حاج حسین اسلامیان ، محمودفرشچیان ، عنایت ا. . . منجدب و دیگران با اندک تغییر در ظاهر و یاافزودن و کاستن یک عنصر تزیینی ، اشکال ویژه ای را که گویای آفرینش طرحی نوین است ، ابداع کرده اند .
زری ، با دستگاههای کهن «دستوری » و «ژاکارد » بافته می شود. مواد اولیه زری که ابریشم و گلابتون است ، هنوز هم در غنای این هنر، نقش اساسی دارد. رنگرزی ابریشم هایی که در زری بافی کاربرد دارد، با رنگهای طبیعی انجام می گیرد و به همین جهت از ارزش فراوانی برخوردار است . این رنگها، سالیان متمادی ثابت وپایدار می مانند .
روی های بافت زری به صورت لپه باف ، دارایی واطلسی و. . . است و طرحها ونقشهای رایج امروز ، بته جقه ای ، اسلیمی ، اسلیمی ماری ، اسلیمی درهم ، گلهای افشان ، شکارگاه ، بزم ، رزم ، مناظر وحیوانات ، خط وخوشنویسی و. . است ، نقشهای تجریدی در زریهای امروز، کمتر یافت می شود.
امکانات تکنیکی ، امروزه سبب سرعت بافت ودقت در نقشب . . .