شازده احتجاب

شازده احتجاب رمانی از هوشنگ گلشیری است که نخستین بار به سال ۱۳۴۸ چاپ شد. گلشیری این اثر را خوش اقبال ترین کتاب خود نامیده است.
شازده احتجاب روایت فروپاشی نظام شاهی و پیشامدرن در سنت فرهنگی ایران است. شخصیت اول رمان، که «شازده احتجاب» نامیده می شود، در اوهام و گذشته، به روایت قسمتی از استبداد و بیداد خود و خانواده اش می پردازد.
گلشیری در این رمان از شیوهٔ جریان سیال ذهن بهره می گیرد.
«باور کنید، این جد کبیر فقط از بابت کین پس مبارکش ناراحت بوده: یک روز خونریزی دارد، یک روز باید عمل بکنند، یک روز حکیم ابونواس سواری را قدغن کرده است و یک روز باید مسهل خورَد یا در اندرونی، پنهان از چشم عملهٔ خلوت، شراب نوشد تا بلکه بواسیر راحتش بگذارد. همه اش همین است. »
«قصۀ شازده احتجاب از درون روایت می شود؛ هوشنگ گلشیری در کنار استفاده از دانای کلی که دارد، هر بار با دخول به ذهن یکی از ساکنین خانه، روایت را پیش می برد. عمارت پوسیده و عقیم و ازدست رفتۀ شازده هم درست به خودِ او می ماند. »[ ۱]
فیلمی با همین نام و به کارگردانی بهمن فرمان آرا با اقتباس از این رمان ساخته شده است. [ ۲]
شازده احتجاب مورد تحسین آلن رب گریه بوده و به زبان فرانسوی[ ۲] و همچنین به زبان انگلیسی، توسط جیمز بوکن[ ۳] ترجمه شده است.
«شازده احتجاب و زوال خاندان آشر هر دو علیه باورهای سنتی منسوخ زمانۀ خودشان عصیان می کنند و این امر نه تنها در مضمون و محتوی آثار، بلکه در فُرم آن ها نیز خود را به نمایش می گذارد. هر دو اثر از عناصری کهن بهره می جویند تا بدعت گذار صناعات داستان نویسی ملی و درنتیجه خالق جریانات اصیل مستقل و ملی باشند. »[ ۴]

رمانی کوتاه، به فارسی نوشتۀ هوشنگ گلشیری، به شیوۀ جریان سیالِ ذهن (← راوی)، در ۱۳۴۷ش. شازده احتجاب، آخرین بازماندۀ یکی از خاندان های اشرافی قاجار، در واپسین شب زندگیِ خود، گذشتۀ سبعانۀ خاندانش را مرور می کند. او طی روندی خودشناسانه به سفر ذهنی هولناکی می رود؛ سفری که انگیزۀ آن عکس های بازمانده از گذشتگان است. یادها به شیوۀ تداعی معانی، درپی هم می آیند تا رفته رفته تصویری از جابه جایی دورۀ قاجاریه به پهلوی پدیدار شود. نویسنده نیز برای تصویرکردن فضای موردنظر، از نثر قاجاری بهره ها برده است. با وجود درهم ریختگی زمان ها، رمان از انضباطی درونی برخوردار است. این اثر از قوی ترین داستان های ایرانی در توصیف زوال اشرافیت زمیندار است. بهمن فرمان آرا براساس داستان شازده احتجاب، در ۱۳۵۳، فیلمی به همین نام ساخته است.