[ویکی نور] «شرح التوحید الصدوق» نوشتۀ عالم ربانی قاضی سعید محمد بن محمد مفید قمی از اعلام قرن 11و 12 قمری، شرحی است بر رسالۀ توحید مرحوم صدوق که مؤلف در آن به گرد آوری احادیث مربوط به توحید و آنچه که به آن مرتبط است، یعنی صفات، اسماء و افعان ضمن 67 باب الهی پر داخته است. این رساله به نامهای «التوحید، توحید صدوق و توحید ابن بابویه» معروف است. بر این رساله شروح متعددی نوشته شده است اما یکی از بهترین شروح، شرح قاضی سعید است. شرح قاضی به خاطر عمق و سعه پژوهش در محتوای روایات و معارف شیعه مورد استفاده و استناد علما قرار گرفت. حضرت امام خمینی در غالب کتابهایشان از این کتاب استفاده نموده اند. ایشان در همین رابطه می فرمایند «هو (کتاب شرح توحید صدوق) من اعظم مصنفات ذلک المعارف و ارفع کتب الشیعه فی المعارف و لیس عندنا منه الا الجزء الثالث الذی استعدت لزیادته بعد ما شرعت فی تلک المسودات.»
مؤلف بر اساس سیطرۀ علمی که بر آثار عرفانی داشته، توانسته است از این آثار برای شرح روایات معرفتی بهترین استفاده را نماید. او از آثار شیخ اکبر همچون فصوص و فتوحات و از مفاتح الغیب قرنوی و شرح آن مصباح الانس و شروح فصوص استفاده نموده است و به جرئت می توان گفت که قاضی سعید یکی از بزرگان عرفای شیعه است و کمتر کسی همچون او توانسته است از روایات معرفتی شیعه رمز گشائی کند.
قاضی سعید در جلد اول این اثر به شرح احادیث بابهای اول و دوم کتاب توحید صدوق پرداخته و به ارائه دیدگاههای مختلف و نقد و بررسی آنها مبادرت ورزیده است. موضوعات مختلف فلسفی و کلامی مرتبط با موضوع را متعرض گشته و از مشربهای ذوقی و عرفانی و به ویژه تاویل احادیث طبق یافته های خویش بهره های فراوانی برده است. وی در کنار تمسک به آیات قرآنی و احادیث معصومان(ع) به سخنان بسیاری از متقدمین و متاخرین استناد می جوید. یکی از معضلات و نقایص اثر حاضر آن است که شارح در مواردی احادیث را نقل به معنا نموده و لفظ و عبارت اصلی حدیث را ذکر نمی نماید. با آنکه ظاهر عبارت موهم آن است که وی عین عبارت حدیث را نقل کرده است. در اثر حاضر از اموری که بسیار مورد توجه مؤلف است، پرداختن به مبحث صفات الهی و تلاش در جهت رد دیدگاه کسانی است که به عینیت صفات با ذات یا زیادت صفات بر ذات قائلند. وی در اثبات نظریه خویش به احادیث فراوانی استناد می نماید.
قاضی سعید در صفات حق قائل است: اثبات صفات مقتضی آن است که آنها زائد بر ذات باشند، لذا معنی ندارد که برای حضرت حق اثبات اوصاف نماییم. بلکه کمال توحید سلب صفات از اوست و معنای الله عالم انه لیس بجاهل و معنای الله حی انه لیس بمیت است. او این حرف را به استاد ملا رجبعلی تبریزی نسبت داده است. او در ذیل روایات متعددی از این کتاب این نظریه را متذکر شده و گاه با روایاتی به آنها استناد می کند.
از دیگر موضوعات مورد توجه شارح، موضوع اسرار عبادات است که ایشان در این موضوع به پیروی از طریقۀ محی الدین عربی در «الفتوحات المکیه» روی آورده و مطالب فراوانی از آن اقتباس نموده و علاوه بر آن به احادیث معصومین(ع) نیز استناد جسته است.
مؤلف بر اساس سیطرۀ علمی که بر آثار عرفانی داشته، توانسته است از این آثار برای شرح روایات معرفتی بهترین استفاده را نماید. او از آثار شیخ اکبر همچون فصوص و فتوحات و از مفاتح الغیب قرنوی و شرح آن مصباح الانس و شروح فصوص استفاده نموده است و به جرئت می توان گفت که قاضی سعید یکی از بزرگان عرفای شیعه است و کمتر کسی همچون او توانسته است از روایات معرفتی شیعه رمز گشائی کند.
قاضی سعید در جلد اول این اثر به شرح احادیث بابهای اول و دوم کتاب توحید صدوق پرداخته و به ارائه دیدگاههای مختلف و نقد و بررسی آنها مبادرت ورزیده است. موضوعات مختلف فلسفی و کلامی مرتبط با موضوع را متعرض گشته و از مشربهای ذوقی و عرفانی و به ویژه تاویل احادیث طبق یافته های خویش بهره های فراوانی برده است. وی در کنار تمسک به آیات قرآنی و احادیث معصومان(ع) به سخنان بسیاری از متقدمین و متاخرین استناد می جوید. یکی از معضلات و نقایص اثر حاضر آن است که شارح در مواردی احادیث را نقل به معنا نموده و لفظ و عبارت اصلی حدیث را ذکر نمی نماید. با آنکه ظاهر عبارت موهم آن است که وی عین عبارت حدیث را نقل کرده است. در اثر حاضر از اموری که بسیار مورد توجه مؤلف است، پرداختن به مبحث صفات الهی و تلاش در جهت رد دیدگاه کسانی است که به عینیت صفات با ذات یا زیادت صفات بر ذات قائلند. وی در اثبات نظریه خویش به احادیث فراوانی استناد می نماید.
قاضی سعید در صفات حق قائل است: اثبات صفات مقتضی آن است که آنها زائد بر ذات باشند، لذا معنی ندارد که برای حضرت حق اثبات اوصاف نماییم. بلکه کمال توحید سلب صفات از اوست و معنای الله عالم انه لیس بجاهل و معنای الله حی انه لیس بمیت است. او این حرف را به استاد ملا رجبعلی تبریزی نسبت داده است. او در ذیل روایات متعددی از این کتاب این نظریه را متذکر شده و گاه با روایاتی به آنها استناد می کند.
از دیگر موضوعات مورد توجه شارح، موضوع اسرار عبادات است که ایشان در این موضوع به پیروی از طریقۀ محی الدین عربی در «الفتوحات المکیه» روی آورده و مطالب فراوانی از آن اقتباس نموده و علاوه بر آن به احادیث معصومین(ع) نیز استناد جسته است.
wikinoor: شرح_توحید_الصدوق