شهرستان های ایران

یگانه اثر جغرافیایی به فارسی میانه، از مؤلفی ناشناس، احتمالاً در ۳ق. در متن های دیگر فارسی میانه، نظیر بندهش، دینکرد و گزیده های زاد سپرم، نیز از جغرافیای باستانی ایران سخن رفته است، اما این رساله منحصراً به جغرافیا می پردازد. در این رساله، ایرانشهر (کشور ایران)، برحسب جهات چهارگانه، به چهار ناحیۀ شرق، غرب، جنوب، شمال بخش شده که این تقسیم بندی از زمان خسرو انوشیروان رواج یافته است و اسامی شهرهای هر ناحیه و بانیان آن ها در هر یک از نواحی چهارگانه ذکر می شود. در این رساله، همانند بیشتر آثار پهلوی، اسطوره و واقعیت تاریخی درهم می آمیزد. تدوین نهایی آن، به احتمال بسیار، در قرن ۳ق/۹م، بعد از زمان ابوجعفر منصور دوانیقی، دومین خلیفۀ عباسی (حک: ۱۳۶ـ۱۵۸ق)، که نامش در متن رساله آمده، صورت گرفته است، هرچند هستۀ اساطیری بسیاری از مطالب آن به دورانی بس کهن تعلق دارد. احمد تفضلی ترجمۀ فارسی این متن را در کتاب شهرهای ایران (جلد دو، ص ۲۳۲ـ۳۴۹) آورده است (تهران ۱۳۶۸).