علویان طبرستان

[ویکی فقه] علویان طبرستان، گروهی از بزرگان اولاد علی ابن ابی طالب (علیه السّلام) اولین حکومت شیعی مذهب (البته شیعه زیدیه یا چهار امامی) در جهان اسلام بوده است که در بین سال های ۲۵۰ تا ۳۱۶ هجری به تناوب در طبرستان (مازندران) حکومت کردند.
طبرستان که به مازندران امروزی اطلاق می شد یکی از کانون های مورد توجه بوده است علویان از جریان های معارض و ستیز گر با خلفای اموی و عباسی و مورد آزار و اذیت آنها بودند که برای پناه جویی به شرق قلمرو خلافت متوجه شدند از جمله طبرستان و این باعث شد حب آل علی (علیه السّلام) در آن منطقه نضج یابد. این مهاجرت در دورۀ متوکل شدت یافت که مقدمات تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی را در منطقه فراهم کرد.
درخواست مردم از علویان
در ایام حکومت "عبدالله بن طاهر" در خراسان، مازیار بر طبرستان حکومت داشت معتصم، "عبدالله بن طاهر" را به مقابله با او فرستاد و در سال ۲۲۷ بر وی دست یافت و او را به بغداد فرستاد و طبرستان به طاهریان واگذار شد. بدرفتاری طاهریان باعث شد مردم نزد محمد بن ابراهیم از اولاد امام علی (علیه السّلام) رفته، از او خواستند تا به حکومت طبرستان بیاید. سید محمد آنها را نزد حسن بن زید فرستاد که مردی شجاع و با تدبیر بود. مردم او را به طبرستان دعوت و در اقامۀ کتاب خدا و سنت رسول (صلی الله علیه وآله) او و امر به معروف و نهی از منکر با او بیعت کردند.
داعی کبیر و حکومت وی
حسن بن زید ملقب به داعی کبیر، بنیانگذار سلسلۀ علویان طبرستان برای گسترش نهضت مبلغان و داعیانی به شهرها و روستاهای اطراف فرستاد و بعد از مدتی به آمل آمد و روز عید فطر، نماز عید را اقامه کرد و خطبه خواند و آمل را مرکز فرماندهی خود قرار داد و طاهریان را از این مناطق بیرون کرد.او در سال ۲۵۷ بر گرگان و ری نیز تصرف کرد. تصرفات داعی کبیر و شکست دادن طاهریان باعث شهرت و اعتبار او شد. از سوی دیگر چون یعقوب لیث صفاری بر طبرستان دست یافت و حسن بن زید به دیلم گریخت، مردم در اثر ظلم و ستم حاکم صفاری دست به شورش زده خواستار بازگشت حسن گردیدند.
حکومت محمد بن زید
...

[ویکی اهل البیت] مهم ترین نکته به عنوان درآمد تشکیل دولت علویان در ایران، بحث از ورود سادات یعنی افراد وابسته به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از طریق امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها به ایران است. این مهاجرت، از همان قرن نخست هجری آغاز شد و در نیمه های قرن دوم هجری، سرعت گرفت. در اواخر قرن دوم و تا قرن سوم، گروه های زیادی از سادات در شهرهای مختلف ایران از جمله قم، ری، اصفهان و گرگان در کنار سایر قبایل عربی مهاجر زندگی می کردند.
چند دلیل برای مهاجرت آنها به ایران وجود داشت. نخست آن که آنها هم مانند سایر اعراب به دنبال زندگی بهتری بودند و مهاجرت به ایران را برای رسیدن به چنین هدفی مناسب می دیدند. مهم آن بود که آنان به دلیل محبوبیتی که به عنوان نواده پیامبر صلی الله علیه و آله داشتند، از سوی مسلمانان با استقبال بیشتری روبرو می شدند.
دلیل دوم آن نیز این بود که در دوره اموی و عباسی، آنها در عراق و حجاز امنیت نداشتند. از زمان منصور عباسی که سرکوبی علویان را با شدت دنبال می کرد، علویان به اجبار به هر سوی می گریختند. در این زمان ایران هم محل مناسبی برای آنها بود.
از سوی دیگر، علویان در زندگی مذهبی خود انسان های پرهیزگاری بودند و به همین دلیل، مردم به آنها احترام می گذاشتند. ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان می نویسد: به هر وقت ساداتی را که به نواحی ایشان نشسته بودند، می دیدند. زهد و علم و ورع ایشان را اعتقاد می کردند و می گفتند: آنچه سیرت مسلمانی است با سادات است.
یکی از ویژگی های این خاندان، آن بود که در برابر عباسیان ادعای خلافت داشتند، در حالی که سایر قبایل عربی چنین ادعایی نداشتند. این مسأله برای جریان هایی که با عباسیان مخالف بودند، بسیار اهمیت داشت. آنها در جستجوی رهبرانی بودند تا بتوانند مخالفت و مبارزه خود را با عباسیان مشروعیت بخشند.
طبعاً پذیرفتن علویان به عنوان رهبر، قدم مهمی برای جلب حمایت توده های مردم در این مبارزات می شد. این مسأله سبب حساسیت حکومت های وابسته به خلافت نسبت به علویان بوده و در بسیاری از موارد به آزار و اذیت علویان منتهی می شد.
به هر روی، مهاجرت سادات به ایران از جهت سیاسی و اجتماعی تأثیر مهمی در ایران داشت. خواهیم دید که در قرون بعد، سادات در هر شهر نقیبی ویژه خود داشتند و به عنوان شریف، رئیس یا صدر در تحولات اجتماعی و سیاسی شهر، نقش مهمی بر عهده داشتند.

[ویکی نور] علویان طبرستان از آثار ابوالفتح حکیمیان (زنجان 1306- 1384 ش) است که در آن تاریخ پیدایش، تحولات، اندیشه ها و تأثیرات حکومت علویان طبرستان را از آغاز تا قرن پنجم هجری با استناد به منابع معتبر مورد پژوهش و تحلیل قرار داده است.
این کتاب از یک مقدمه، چهار فصل و یک تکمله و همچنین تعلیقات و اضافات تشکیل شده است. این فصول به ترتیب چنین است: 1. محیط تاریخی و جغرافیایی طبرستان در سه قرن اول هجری، 2. قیام سادات علوی، 3. عقاید و آراء فرقه زیدیه و 4. محیط فرهنگی طبرستان در دوران امارت علویان.
درباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
نویسنده علاوه بر توضیحات برخی الفاظ و اصطلاحات در پاورقی های کتاب، تعلیقات و اضافات مفصلی بر مطالب کتاب نوشته و به صورت جداگانه در پایان کتاب آورده است. این پی نوشت ها شامل مطالب توضیحی (لغات، اصطلاحات، وقایع تاریخی، زندگی و اندیشه شخصیت ها و...) و ارجاعی و استنادی است.
همچنین فهرست مفصل مطالب در ابتدای کتاب و فهارس مآخذ و مراجع؛ کتب، رسائل و نشریات؛ اعلام جغرافیایی و اسامی خاص و کنیه ها در انتهای اثر آمده است.

[ویکی اهل البیت] علویان طبرستان (کتاب). "علویان طبرستان" کتابی است از بهاءالدین قهرمانی نژادشائق و دومین کتاب از مجموعه دولت ابرار است که توسط پژوهشکده باقرالعلوم تدوین گردیده است و به تحلیل و تالیف حکومت های شیعی اختصاص دارد.
تنظیم مطالب این کتاب بر اساس فصل بندی خاصی نیست بلکه مطالب به ترتیب اهمیت آن در توالی هم بیان شده است.
ابتدا سخن پژوهشکده و پیشگفتار و سپس درباره ارتباط با علویان، ریشه لغوی، جغرافیای آن، طبرستان قبل و بعد از اسلام، تاریخ آن تا پایان قرن دوم سخن به میان آمده است.
تمایز بین علویان، آغاز حضور آنها در ایران، حضور امام رضا علیه السلام در ایران، آغاز حضور در طبرستان و انسجام آنها در قرن سوم قمری، "حسن بن زید" و رسمیت یافتن دولت علوی، افکار و فضائل علمی و ادبی او از جمله مباحث این کتاب است.
در بخش دیگر به شرح دوران حکومت "محمد بن زید"، اقدامات او، حکومت "اطروش" یا "ناصرکبیر" و اقدامات او، حکومت "حسن بن قاسم" ملقب به "داعی صغیر"، اقدامات فرهنگی و اجتماعی علویان، وقایع مهم در دوران امارت علویان چون خلافت "مستعین" و جانشینان او پرداخته شده است.
شهادت امام دهم و یازدهم، میلاد امام زمان علیه السلام، روند تسریع در مهاجرت سادات به ایران، قیام های علویان در نقاط مختلف، ظهور "صاحب الزنج"، قرامطه و فاطمیین مصر، ظهور و افول سلسله های مرتبط با علویان، گرایش به علم حدیث در بین آنها، ماهیت زیدیه و تاریخچه و انشعابات و پیرامون بررسی زیدی بودن علویان و در ادامه عوامل داخلی و خارجی افول حاکمیت از جمله مباحث این کتاب است. در انتهای کتاب نیز از مباحث مطرح شده نتیجه گیری به عمل آمده است.
اولین چاپ این کتاب در 152 در اسفند 1381ش توسط انتشارات نور النبی پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام در قم انجام گرفته است.

عَلَویان طَبَرِسْتان (ح ۲۵۰ـ۳۱۶ق)
از سلسله های حکومتی داعیان زیدی در سواحل جنوبی دریای مازندران. نهضت علویان طبرستان را باید پی آمد وقایعی چون آزار سادات علوی در عصر متوکل عباسی و مهاجرت شمار بسیار آن ها به کوه های جنوب دریای مازندران، اقدامات قاسم رَسّی در گسترش مذهب زیدیه و بدرفتاری حاکمان طاهری در این منطقه دانست که منجر به تأسیس حکومت علوی به رهبری حسن بن زید (ملقب به داعی کبیر) شد و واکنش شدید خلفا و عمّال وابسته بدان را برانگیخت. چنان که به حسن بن زید سه بار طی سال های ۲۵۱ تا ۲۶۰ق توسط سلیمان بن عبدالله طاهری و مفلح سردار عباسی و یعقوب لیث صفاری حمله شد و او هر بار پس از پناه گرفتن در کوه های تسخیرناپذیر دیلم و مراجعت مهاجمان ، با یاری دیلمیان بر منطقه مسلّط می شد. تلاش های متوالی او برای تصرف دائمی مناطق خارج از طبرستان ، قرین موفقیت نبود و فقط در اواخر توانست گرگان را تصرف و برادر و جانشین خود، محمد بن زید را به حکومت آن منصوب کند. با مرگ داعی در ۲۷۰ق، احمد بن محمد القائم ، داماد او، قدرت را قبضه کرد ولی محمد بن زید که طبق وصیت برادر، به امارت تعیین شده بود، با تلاشی پی گیر پس از دَه ماه او را خلع و ملک موروث را تصاحب کرد. محمد که به داعی نیز معروف شده بود، برای تصرف ری در ۲۷۲ق، ناکام ماند و مدتی بعد رافع بن هرثمه وی را از گرگان و طبرستان راند و او به دیلمیان پناه برد و پس از صلح با رافع، فقط توانست قلمرو پیشین را به دست آورد. اما بعد از آن که در ۲۸۷ق، عمرو لیث اسیر اسماعیل بن احمد سامانی شد، داعی با استفاده از خلأ قدرت در خراسان، بدان سو حرکت کرد، اما در شوال ۲۸۷ق، وی در گرگان طی جنگی با سپاه سامانی به سرداری محمد بن هارون کشته شد. حسن بن علی اُطْرُوش معروف به «ناصر کبیر»، با ترویج اسلام در میان دیلمیان غیرمسلمان و راندن سامانیان به یاری این نوکیشان از طبرستان ، در جمادی الاخر ۳۰۱ق، موفق شد که پس از چهارده سال دولت علوی را احیاء کند. با مرگ ناصر کبیر در ۳۰۴ق، حسن بن قاسم حسنی معروف به «داعی صغیر» زمامدار امور گردید اما مقاومت جدی فرزندان ناصر کبیر و اشراف محلی منطقه، مانع از ثبات قدرت او شد. اگرچه با نشیب و فراز فراوان توانست دوازده سال (۳۰۴ـ۳۱۶ق) حکومت کند، نتوانست از ضعف شدید علویان و انقراض آن سلسله جلوگیری کند. اقتدار روزافزون سران گیل و دیلم و اتحاد آن ها با سامانیان ، قدرت علوی را به شدت ضعیف کرد و با قتل داعی در ۳۱۶ق، در جنگ با اسفار بن شیرویه عملاً این حکومت از میان رفت .