علیت

عِلّیّت (causality)
این اصطلاح بر رابطه ای دلالت می کند که به موجب آن یک عامل، عامل دیگری را سبب می شود. میان این دو عامل که علت و معلول خوانده می شوند نوعی ارتباط ضروری وجود دارد. مطالعۀ علیّت، تا حدودی بر کوشش برای کشف و تعریف این رابطه متمرکز بوده است. در قرن ۴پ م ارسطو تحلیلی از اقسام علت به دست داد که برای تبیین هرگونه تغییر ضروری بودند. به عقیده او در هر تغییری لازم است به چهار پرسش، که شامل چهار قسم علت اند، پاسخ دهیم: ۱) علت مادی، یا چیزی که موجود از آن تشکیل شده است؛ ۲) علت صوری، یا شکل و طرحی که موجود در اثر تغییر پیدا می کند؛ ۳) علت فاعلی که تغییر را عملی می کند؛ و ۴) علت غایی، یا هدفی که تغییر در جهت آن صورت می گیرد. آموزۀ ارسطو مبنایی برای تبیین تغییرات در طبیعت فراهم کرد. علاوه بر آن، برهانی را فراهم آورد که در قرون وسطا برای اثبات وجود خدا به کار می رفت، یعنی این برهان که در سلسلۀ علل باید علت اولی یا علت العلل وجود داشته باشد که همان خداست. با پیدایش علم جدید در قرن ۱۷، اندیشمندانی نظیر دکارت و گالیله بعضی اصول تبیینی ارسطو را رد کردند و علت فاعلی را به دغدغۀ اصلی و کانون استدلال علمی تبدیل کردند. دکارت عقیده داشت که علت فاعلی یا باید صفات معلول را داشته باشد یا بتواند آن ها را ایجاد کند. در قرن ۱۸ دیوید هیوم بررسی بسیار دقیق و تأثیرگذاری از رابطۀ علّی به دست داد. او مدعی شد که هیچ رابطۀ استنتاجی میان علت و معلول وجود ندارد و هیچ پیوند ضروری میان آن ها مشاهده نمی شود زیراکه چنین پیوندی از راه حسی و تجربی قابل درک و دریافت نیست و او که اعتقاد به اصالت تجربه داشت، نمی توانست چنان رابطۀ ذاتی و درونی بین علت و معلول را بپذیرد. به اعتقاد وی، این که انسان معلول را از علت و علت را از معلول استنتاج می کند به این سبب است که آن علت و معلول به طور ثابت و دائمی در تجربۀ او با یکدیگر در پیوند بوده اند و شخص انتظار دارد (البته بدون این که بتواند آن را اثبات کند) که آینده نیز همانند گذشته باشد. از این رو به گفته هیوم استدلال علّی صرفاً انتظار حدوث رویدادهای آینده به روال اکنون است امّا تبیین آن ممکن نیست. کانت تحت تأثیر هیوم مدعی شد که علیّت یکی از مقولاتی است که برای طبقه بندی تجربه به کار می رود امّا خود در تجربه یافت نمی شود. تحلیل هیوم از علّیت، در شکلی ظریف تر و خالص تر، در بین اغلب فیلسوفان علم و بسیاری از دانشمندان، معیار تبیین رابطۀ علّی شده است هرچند انتقادات جدّی نیز بر آن وارد شده است. در فلسفۀ اسلامی مباحث مشروحی دربارۀ علیت و احکام مربوط به آن وجود دارد. بنابر نظر فیلسوفان اسلامی، مفهوم علیت از بدیهیات اولیه تصوری و قانون علیت از بدیهیات اولیه تصدیقی است. رابطه علّی و معلولی هرچند به گفته هیوم از راه تجربه قابل درک و دریافت نیست اما به لحاظ عقلی قابل دریافت است. علامه طباطبایی چگونگی پیدایش بدیهیات اولیه تصوری ازجمله تصور علیت را در مباحث فلسفی خود با سبکی نوین تبیین کرده است.