فخر رازی محمد بن عمر

فَخرِ رازی، محمد بن عمر (ری ۵۴۴ـ هرات ۶۰۶)
ادیب، فقیه، مفسر، خطیب، کلامی و نقاد بزرگ فلسفه. مشهور به امام المشککین و ابن خطیب. در کلام به اشاعره و در فقه به شافعیه گرایش داشت و در مناظره چیره دست بود. استادان او در کلام و فقه پدرش عمر رازی، در حکمت مجدالدین جیلی و همچنین در فقه کمال الدین سمنانی بودند. سفرهای علمی به خوارزم، غور، خراسان (۵۷۶ ـ۵۸۰ق) بخارا، سمرقند، خجند و بناکت داشت، شرح مناظرات علمی سفرهایش در ماوراءالنهر (مناظرات فی بلاد ماوراء النهر تهران ۱۳۶۴ش) آمده است. در ماوراءالنهر، هرات، غور اقامت گزید و در آن میان به ری نیز بازگشت. در ۶۰۲ق در ماجرای قتل سلطان شهاب الدین، نزدیک بود در توطئه ای قربانی شود. گویند در مناظره با کرامیان مسمومش کردند. مزارش در قریۀ مزداخان هرات است و مقبره ای نیز به نام فخر رازی در اورگنج کهنه به او منسوب است. آثار فارسی او از جمله کتاب یواقیت العلوم و دراری النجوم منسوب به او، دارای نثری ساده، پخته و روان و از نمونه های خوب نثر فارسی قرن ۶ق است. او همواره با معتزلیان، کرامیان و اسماعیلیان درگیر در مناظره بود. داستان او با اسماعیلیه، که از آنان به سختی انتقاد می کرد، تا تهدید او به مرگ، که آن را اسماعیلیان برهان قاطع در مقابل مناقشات اساسی فخر رازی معرفی کرده بودند، مشهور است؛ حتی گفته اند پس از تهدید شدن نه تنها از انتقاد دست برداشت که مستمری نیز از آنان می گرفت. انتقادات و تشکیکات او به فلسفه ازجمله در مهم ترین اثرش در این باره، المباحث المشرقیه، موجب پاسخگوئی های فلاسفه و نهایتاً باعث رشد و بالندگی فلسفۀ اسلامی شد. بر اثر ژرف بینی و تعمق در جرح و تعدیل اقوال حکمای یونانی برخی شبهات در مطالب عقلی و دینی ابراز می داشت و به عمد اذهان را مشوش می کرد و چه بسا از حل آن خودداری می کرد. شک و اعتراضات او بیشتر در مسائل فلسفی و علمی محض بود. از بس به شک در مسائل مبادرت کرد به امام المشککین آوازه یافت. گاهی در یک مسئله عقاید متضاد ابراز می داشت. ادلۀ اثبات افلاک را سست می دانست و در مسئلۀ جوهر فرد، هیولی و صورت نیز عقاید مختلف ابراز می داشت. اشارات ابن سینا را به قول خواجه نصیر جرح نه شرح کرد. فلاسفۀ پس از وی، هر چند با وی موافق نبودند، وقت زیادی صرف تشکیکات او کردند. فخر رازی در فلسفه، کلام، ملل و نحل، تفسیر، اخلاق، عرفان و دایرةالمعارف نویسی قلم زده است. دایرة المعارفی در علوم رایج روزگار خود به نام جامع العلوم نوشت و از آن جا که ۶۰ علم در آن بود، سِتّینی نیز خوانده می شود. این اثر به نام علاء الدین تکش خوارزمشاه است (بمبئی، ۱۳۲۳ق). مهم ترین آثارش عبارت اند از مفاتیح الغیب؛ تفسیر کبیر؛ المحصل؛ المباحث المشرقیه؛ الاربعین فی اصول الدین؛ لوامع البنیات فی شرحِ اسماء الحسنی؛ جامع العلوم.