[ویکی فقه] کلمه باطل در فلسفه به چند معنا به کار می رود که در برخی از موارد، در مقابل یکی از معانی "حق" قرار دارد.
اما در یکی از این معانی، باطل به فعلی گفته می شود که مطابق و موافق با غایت مناسب با آن نباشد؛ به عبارت دیگر، غایت مطلوب از آن تحقق نیابد. باطل به این معنا در مقابل حق به معنای فعلی که غایت مطلوب آن تحقق یابد قرار دارد. در میان معانی مختلف باطل در فلسفه آنچه از همه مهمتر و فنی تر است، باطل به معنی آخر یعنی فعل باطل است که توضیح مفصلی می طلبد. در اینجا به بررسی فعل باطل در فلسفه ـ که گاه بطور مختصر، باطل نامیده می شود ـ می پردازیم.
موجودات در فلسفه اسلامی
در فلسفه اسلامی ، موجودات غیر از ذات واجب بالذات، دارای علل مختلفی هستند که این علل، یا علل ماهیتند (علل قوام) یا علل وجود. علل ماهیت یک چیز، همان ماده (علت مادی) و صورت (علت صوری) و علل وجود آن، فاعل (علت فاعلی یا هستی بخش) و غایت (علت غایی) می باشند. اینکه هر معلول مادی، دارای ماده، صورت و فاعل است، در میان اغلب فیلسوفان اسلامی مورد اتفاق است؛ اما اینکه هر معلولی، دارای علت غایی نیز هست، امری تردید برانگیز و نیازمند بحث و بررسی مفصلی است؛ زیرا گاه چنین به نظر می رسد که برخی افعال و معلولها، بدون هدف و غایت خاصی محقق می شوند و با توجه به وجود چنین افعال و معلولهایی، چنین تصور می شود که وجود علت غایی برای هر معلولی ضروری نیست. البته در نهایت پس از مباحث گسترده در فلسفه، اثبات می شود که هر معلولی دارای علت غایی هست. علت غایی، چیزی است که معلول یا فعل، به خاطر آن انجام می شود. مثلا اگر از جایی به جای دیگر حرکت می کنیم، علت غایی این فعل ما، "رسیدن به نقطه ای" است که در پایان این حرکت قرار دارد. چرا که این حرکت را به خاطر "رسیدن به آنجا" انجام داده ایم. هر حرکت و فعل ارادی، دارای علتهایی طولی مترتب و وابسته به یکدیگر است که تحقق هر یک از این علل پایینی، وابسته به تحقق علت بالاتر است. مثلا در افعال و حرکات بدنی، در ابتدا فعل و فایده آن تصور می شود و سپس فایده داشتن فعل مورد تصدیق قرار می گیرد و پس از آن، انسان یا حیوان ، به فایده فعل و به تبع آن به خود فعل شوق پیدا می کند. بعد از این مرحله، انسان یا حیوان، به عزم و اراده جدی برای انجام فعل می رسد که در پی آن، قوه محرک درون عضلات فعال می شود و شروع به حرکت می کند که این حرکت، آغاز تحقق فعل است. در اینجا دیده می شود که تصدیق به فایده، به تصور فعل و تصور فایده آن وابسته است و به همین ترتیب، شوق به فایده و فعل، به تصدیق وابسته است و.... در این میان، نخستین علت (تصور فعل و فایده آن)، دورترین علت به فعل و پایین ترین علت (قوه عضلانی)، نزدیکترین علت به فعل هستند. پس در مورد حیوان یا انسان، نزدیکترین علت نسبت به فعل (حرکت)، قوه محرکی است که در عضلات قرار دارد که این قوه محرک، پس از فکر (با قوه عقل که مختص انسان است) یا تخیل (با قوه خیال که مشترک میان انسان و حیوان است) و پدید آمدن شوق و اراده در انسان یا حیوان، به حرکت در می آید و موجب تحقق فعل (حرکت) می شود. البته در افعال فاعلهای مجرد (خداوند و عقول)، شوق و اراده (به معنایی که در حیوان و انسان هست) و قوه محرکه بدنی وجود ندارد و خود تصور ، شوق و اراده نیز محسوب می شود. علتهای طولی و مترتب در انجام فعل را مبادی فعل نیز می نامند.
علل ادراکی
از بین مبادی فعل ارادی (در انسان یا حیوان)، تصور و تصدیق، مبادی ادراکی (علمی) شمرده می شوند و شوق و اراده و قوه عامله یا محرکه (مثل عضلات)، مبادی حرکتی (عملی) محسوب می شوند. علل ادراکی بر دو نوعند: الف) ادراک عقلی یا فکر که ناشی از قوه ناطقه و عقل نظری و مختص انسان است؛ ب) ادراک تخیلی یا تخیل یا خیال که ناشی از قوه خیال (متخیله) است و هم در انسان وجود دارد و هم در حیوان. بدین ترتیب، شوقی که در انسان پدید می آید و موجب انجام فعل می شود، یا ناشی از ادراک عقلی (فکر) است یا ناشی از ادراک خیالی (خیال)؛ و شوقی که در حیوان پدید می آید و موجب انجام فعل می شود، تنها ناشی از ادراک خیالی (خیال) است. شوق ناشی از ادراک عقلی، شوق فکری و شوق ناشی از ادراک خیالی، شوق خیالی نامیده می شود. در فلسفه اسلامی ، هریک از مبادی فعل ارادی را دارای غایت و هدفی می دانند که تا جلوه ای از این غایت و هدف، در نزد آن مبادی وجود نداشته باشد، فعل صورت نمی گیرد. مثلا اگر مبدا ادراکی فعل، خیال باشد، تا خیال پیش از انجام فعل، تصوری از غایت و نتیجه فعل نداشته باشد، و آن غایت از سوی خیال، به عنوان هدف برگزیده نشود، نوبت به شکل گیری شوق و اراده و حرکت عضلات نمی رسد و فعلی صورت نخواهد گرفت. در مرحله شوق و اراده نیز تا به آنچه که در مرحله ادراکی، به عنوان هدف و غایت تصور شده، شوق و اراده تعلق نگیرد، فعلی صورت نخواهد گرفت. همچنین در مرحله قوه محرکه (آخرین مبدا فعل ارادی) اگر چنین غایت و هدفی وجود نداشته باشد نوبت به انجام فعل نمی رسد؛ این غایت و هدف در قوه محرکه (عامله)، عبارت است از نهایت حرکت؛ به عبارت دیگر، آنچه که قوه عامله (عضلات) به دنبال آن است، نهایت و پایان حرکت یا فعل است. مثلا در مورد "بلند کردن جسمی تا ارتفاع دو متری"، هدف عضلات از این فعل، "قرار گرفتن آن جسم در ارتفاع دو متری از زمین " است که انتهای حرکت مزبور می باشد.
تعریف «باطل»
...
اما در یکی از این معانی، باطل به فعلی گفته می شود که مطابق و موافق با غایت مناسب با آن نباشد؛ به عبارت دیگر، غایت مطلوب از آن تحقق نیابد. باطل به این معنا در مقابل حق به معنای فعلی که غایت مطلوب آن تحقق یابد قرار دارد. در میان معانی مختلف باطل در فلسفه آنچه از همه مهمتر و فنی تر است، باطل به معنی آخر یعنی فعل باطل است که توضیح مفصلی می طلبد. در اینجا به بررسی فعل باطل در فلسفه ـ که گاه بطور مختصر، باطل نامیده می شود ـ می پردازیم.
موجودات در فلسفه اسلامی
در فلسفه اسلامی ، موجودات غیر از ذات واجب بالذات، دارای علل مختلفی هستند که این علل، یا علل ماهیتند (علل قوام) یا علل وجود. علل ماهیت یک چیز، همان ماده (علت مادی) و صورت (علت صوری) و علل وجود آن، فاعل (علت فاعلی یا هستی بخش) و غایت (علت غایی) می باشند. اینکه هر معلول مادی، دارای ماده، صورت و فاعل است، در میان اغلب فیلسوفان اسلامی مورد اتفاق است؛ اما اینکه هر معلولی، دارای علت غایی نیز هست، امری تردید برانگیز و نیازمند بحث و بررسی مفصلی است؛ زیرا گاه چنین به نظر می رسد که برخی افعال و معلولها، بدون هدف و غایت خاصی محقق می شوند و با توجه به وجود چنین افعال و معلولهایی، چنین تصور می شود که وجود علت غایی برای هر معلولی ضروری نیست. البته در نهایت پس از مباحث گسترده در فلسفه، اثبات می شود که هر معلولی دارای علت غایی هست. علت غایی، چیزی است که معلول یا فعل، به خاطر آن انجام می شود. مثلا اگر از جایی به جای دیگر حرکت می کنیم، علت غایی این فعل ما، "رسیدن به نقطه ای" است که در پایان این حرکت قرار دارد. چرا که این حرکت را به خاطر "رسیدن به آنجا" انجام داده ایم. هر حرکت و فعل ارادی، دارای علتهایی طولی مترتب و وابسته به یکدیگر است که تحقق هر یک از این علل پایینی، وابسته به تحقق علت بالاتر است. مثلا در افعال و حرکات بدنی، در ابتدا فعل و فایده آن تصور می شود و سپس فایده داشتن فعل مورد تصدیق قرار می گیرد و پس از آن، انسان یا حیوان ، به فایده فعل و به تبع آن به خود فعل شوق پیدا می کند. بعد از این مرحله، انسان یا حیوان، به عزم و اراده جدی برای انجام فعل می رسد که در پی آن، قوه محرک درون عضلات فعال می شود و شروع به حرکت می کند که این حرکت، آغاز تحقق فعل است. در اینجا دیده می شود که تصدیق به فایده، به تصور فعل و تصور فایده آن وابسته است و به همین ترتیب، شوق به فایده و فعل، به تصدیق وابسته است و.... در این میان، نخستین علت (تصور فعل و فایده آن)، دورترین علت به فعل و پایین ترین علت (قوه عضلانی)، نزدیکترین علت به فعل هستند. پس در مورد حیوان یا انسان، نزدیکترین علت نسبت به فعل (حرکت)، قوه محرکی است که در عضلات قرار دارد که این قوه محرک، پس از فکر (با قوه عقل که مختص انسان است) یا تخیل (با قوه خیال که مشترک میان انسان و حیوان است) و پدید آمدن شوق و اراده در انسان یا حیوان، به حرکت در می آید و موجب تحقق فعل (حرکت) می شود. البته در افعال فاعلهای مجرد (خداوند و عقول)، شوق و اراده (به معنایی که در حیوان و انسان هست) و قوه محرکه بدنی وجود ندارد و خود تصور ، شوق و اراده نیز محسوب می شود. علتهای طولی و مترتب در انجام فعل را مبادی فعل نیز می نامند.
علل ادراکی
از بین مبادی فعل ارادی (در انسان یا حیوان)، تصور و تصدیق، مبادی ادراکی (علمی) شمرده می شوند و شوق و اراده و قوه عامله یا محرکه (مثل عضلات)، مبادی حرکتی (عملی) محسوب می شوند. علل ادراکی بر دو نوعند: الف) ادراک عقلی یا فکر که ناشی از قوه ناطقه و عقل نظری و مختص انسان است؛ ب) ادراک تخیلی یا تخیل یا خیال که ناشی از قوه خیال (متخیله) است و هم در انسان وجود دارد و هم در حیوان. بدین ترتیب، شوقی که در انسان پدید می آید و موجب انجام فعل می شود، یا ناشی از ادراک عقلی (فکر) است یا ناشی از ادراک خیالی (خیال)؛ و شوقی که در حیوان پدید می آید و موجب انجام فعل می شود، تنها ناشی از ادراک خیالی (خیال) است. شوق ناشی از ادراک عقلی، شوق فکری و شوق ناشی از ادراک خیالی، شوق خیالی نامیده می شود. در فلسفه اسلامی ، هریک از مبادی فعل ارادی را دارای غایت و هدفی می دانند که تا جلوه ای از این غایت و هدف، در نزد آن مبادی وجود نداشته باشد، فعل صورت نمی گیرد. مثلا اگر مبدا ادراکی فعل، خیال باشد، تا خیال پیش از انجام فعل، تصوری از غایت و نتیجه فعل نداشته باشد، و آن غایت از سوی خیال، به عنوان هدف برگزیده نشود، نوبت به شکل گیری شوق و اراده و حرکت عضلات نمی رسد و فعلی صورت نخواهد گرفت. در مرحله شوق و اراده نیز تا به آنچه که در مرحله ادراکی، به عنوان هدف و غایت تصور شده، شوق و اراده تعلق نگیرد، فعلی صورت نخواهد گرفت. همچنین در مرحله قوه محرکه (آخرین مبدا فعل ارادی) اگر چنین غایت و هدفی وجود نداشته باشد نوبت به انجام فعل نمی رسد؛ این غایت و هدف در قوه محرکه (عامله)، عبارت است از نهایت حرکت؛ به عبارت دیگر، آنچه که قوه عامله (عضلات) به دنبال آن است، نهایت و پایان حرکت یا فعل است. مثلا در مورد "بلند کردن جسمی تا ارتفاع دو متری"، هدف عضلات از این فعل، "قرار گرفتن آن جسم در ارتفاع دو متری از زمین " است که انتهای حرکت مزبور می باشد.
تعریف «باطل»
...
wikifeqh: فعل_باطل