فن تجوید

[ویکی فقه] تَجْوید، عنوان دانشی دیرپای در مجموعه علوم قرآنی و فنون عربیت که از آغاز با مطالعات آواشناسی زبان عربی همراه بوده، و مسائل و مباحث آن همواره با علم وقف و ابتدا، علم الاداء و علم قرائات هم پوشانی داشته است.
تجوید در لغت به معنای تحسین، زیباسازی، نیکو گفتن، سالم و بی عیب گردانیدن است و تجوید مصدری است عربی به معنای نیک خواندن و نیک گردانیدن، برگرفته از جَوْدَت (نیکویی) و جَیِّد (نیکو) متضاد رَدِیّ (وازده و نامرغوب) که در اصطلاح نیز نزدیک به همین معنا گرفته شده است. ترکیب اضافیِ تجوید قرآن یک اصطلاح متأخر است و سابقه آن به گذشته دور باز نمی گردد، اما اصل مباحث تجوید از کهن ترین موضوعات مطرح شده در حیطه علوم قرآن بوده است. در قرآن کریم، از واژه های هم خانواده تجوید، تنها دو واژه جودیّ (محل استقرار کشتی نوح پس از طوفان) و جِیاد (جمع جَواد: اسبان نژاده) و در احادیث نبوی تنها مورد تجوید المَضْغ (نیک جویدن) در باب آداب غذا خوردن به کار رفته است. در عهد صحابه و تابعین نیز، تنها دو مورد از کاربرد واژه تجوید برای قرآن گزارش شده است: یکی، روایت منسوب به ابن مسعود: «جَوّدوا القُرآنَ» که احتمالاً تصحیف یا نقل به معنا در آن راه یافته، و دیگری سخن مشهور حضرت امام علی (علیه السّلام): «الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف» که به صورت «الترتیل هو حفظ الوقوف و بیان الحروف» نیز روایت شده است
← تجوید در اصطلاح
برخی از پژوهشگران معاصر، ظاهراً به استناد قراینی ناظر بر تقدم تدوین علم قرائات بر تألیفات سیبویه و دیگران، علم تجوید را انشعاب یافته و نشأت گرفته از علم قرائات و زاییده آن دانسته اند، حال آن که طرح و شرح مباحث آواشناختی در حوزه علوم و فنون اسلامی در نیمه دوم سده ۳ق با کتاب سیبویه (الکتاب) (د ۱۷۷ق) آغاز شده است و پیشینه ورود مباحث تجویدی به کتب قرائات به اواخر سده ۳ق باز می گردد. از این گذشته، ماهیت علم قرائات، روایی و ماهیت علم تجوید، دِرایی است و مسائل و مباحث آن دو با یکدیگر متغایر و متفاوت اند. مباحث بنیادین علم تجوید، در آغاز، با نکته سنجی های لغویان و نحویان شکل گرفت و سپس به حوزه های قرائت راه یافت و به موازات علم قرائات، وسعت و رونق و رواج پیدا کرد.علمای نحو و لغت با دست یاری قاریان و مُقریان نخستین (که گاه اهل ادب، لغت، نحو و بلاغت بودند) بی آنکه بنای تأسیس دانشی نوین را داشته باشند، با کوشش و کاوش در جهت حفاظت و صیانت از تلفظ صحیح و اصیل حروف و کلمات قرآن کریم، همان گونه که در عهد رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) تلفظ می شده اند، همچنین مصونیت بخشیدن به دستگاه صوتی قاریان از اشتباه و ارتکاب خطا در قرائت کتاب خدا (صفاقسی، که کتاب خود را تنبیه الغافلین و ارشاد الجاهلین عمّا یقع لهم من الخطأ حالَ تلاوتهم لکتاب الله المبین نام نهاده است) عملاً دستگاه آوایی زبان فصیح عربی را آن چنان تعریف و تثبیت کردند که در طول بیش از ۱۴ سده، به رغم پدیداری دگرگونی های فراوان اجتناب ناپذیر در نحوه تلفظ حروف و اصوات دیگر زبان ها و حتی لهجه های عامیانه زبان عربی، دستگاه آوایی زبان فصیح عربی ثابت و استوار بر جای مانده است.
پیشینه آواشناسی علم تجوید
پیشینه آواشناسی زبان عربی و علم تجوید، در دانش های کهن یونانیان و هندیان بیش از دیگران قابل مطالعه و ردیابی است؛ چنان که ظاهراً افلاطون نخستین بار، آواهای زبان یونانی را دسته بندی و بررسی کرد. یونانیان حروف ملفوظ را بر پایه چگونگی استماع آن ها طبقه بندی می کردند، اما هندیان بررسی های خود را بر کیفیت حدوث و تولید حروف مبتنی ساخته، و در توصیف آواهای ملفوظ بسیار دقیق تر بودند. وجود چنین پیشینه ای در ایران پیش از اسلام نیز، به ویژه نزد موبدان و در ارتباط با خواندن ادعیه و کتب آسمانی، دور نیست و بایسته پژوهش است.
← فراهیدی
...