[ویکی فقه] فیض محمد کاتب هزاره روحانی دانشمند، تاریخ نگار و آزادیخواه شیعه افغانستان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری بوده است. وی فرزند سعید محمد بود و در ۱۲۷۹ ق در روستای زرد سنگ از توابع غزنین به دنیا آمد.
فیض محمد تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش به پایان برد (۱۲۸۵-۱۲۹۷ق) و سپس برای ادامه تحصیل به قندهار (۱۲۹۷-۱۳۰۳ق) لاهور (۱۳۰۴-۱۳۰۵ق) کابل (۱۳۰۵-۱۳۱۰ق) و حتی، به روایتی به نجف رفت و دانش های گوناگون متداول روزگار، مانند حکمت، کلام، تاریخ، فقه، اصول، ادبیات عرب، منطق، لغت، هیات نجوم، حساب و جبر را آموخت و گذشته از زبان های فارسی و عربی و پشتو، اردو و انگلیسی را هم به اندازه نیاز فراگرفت. یکی از استادان او ملامحمد سرور اسحاق زایی بود که تحریر اقلیدس و خلاصه الحساب و شرح چغمینی را نزد وی فراگرفت. در خوش نویسی نیز بسیار ماهر بود و نسخه هایی از قرآن مجید و کتاب های دیگر را به خط زیبایی خویش نوشت که شماری از آنها تاکنون به جا مانده است. چیره دستی وی در نویسندگی و خوش نویسی موجب شد تا در دوره امیر عبدالرحمن خان و سپس پسرش امیر حبیب الله خان (۱۳۱۹-۱۳۳۷ق) به سمت منشی حضور گماشته شود و کار نوشتن نامه ها و فرمان های دولتی را به دست او بسپارند و از همین روی به «کاتب» آوازه یافت و کتاب سراج التواریخ را با استفاده از اصل متون و اسناد به دستور امیر حبیب الله خان نگاشت.
اندیشه آزادیخواهانه
کاتب، به رغم پیوندش با دربار شاهی، اندیشه های آزادیخواهانه داشت و از جنبش های پیشرو افغانستان، مانند جنبش مشروطیت پشتیبانی می کرد و از اینرو، وی نیز در سرکوبی جنبش مشروطیت اول افغانستان به دست امیر حبیب الله خان در ۱۳۲۷ به زندان افتاد، اما به سبب این که امیر از زمان شاهزادگی، او را می شناخت و در نگارش سراج التواریخ خدمت می کرد، بعد از مدت کوتاهی رها شد. وی در زمان امان الله خان (۱۳۳۷-۱۳۴۷ق/ ۱۲۹۷-۱۳۰۷) تصدی امور تعلیم و تربیت و تالیف کتب درسی را در وزارت معارف به عهده داشت و به دلیل شیعه بودن موفق به انتصاب در سمت مدعی العمومی نشد.
دفاع از تشیع
سیدمهدی فرخ، سفیر ایران در کابل در ۱۳۰۶ ش که کاتب را از نزدیک می شناخت، درباره اش می نویسد که وی «در سلطنت امان الله خان گویا عضو هیاتی علمی، با عضویت کسانی بود مانند عبدالواسع قندهاری و بدری بیگ بوده که کار آن هیات، تهیه و تالیف و تدوین قوانین مملکت بوده است. به روایتی. وی در لویه جرگه (مجلس بزرگ) پغمان (گویا لویه جرگه دوم) در زمان امان الله خان حضور داشت و خواستار به رسمیت شناختن مذهب تشیع در کنار مذهب تسنن شد که به مخالفت برخی روحانیون متعصب سنی و ضرب و شتم او انجامید تا این که با دخالت امان الله خان نجات یافت». حبیب الله گلکانی، معروف به بچه سقا که در حکومت چند ماهه خود (۱۳۰۷-۱۳۰۸) با مقاومت مرد هزاره که هوادار امان الله خان بودند روبرو بود، در ۱۳۰۸ کاتب را همراه شماری از رجال شیعی افغانستان، برای ترغیب مردم هزاره به صلح و سازش با حکومت، به هزاره جات فرستاد.
وفات
...
فیض محمد تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش به پایان برد (۱۲۸۵-۱۲۹۷ق) و سپس برای ادامه تحصیل به قندهار (۱۲۹۷-۱۳۰۳ق) لاهور (۱۳۰۴-۱۳۰۵ق) کابل (۱۳۰۵-۱۳۱۰ق) و حتی، به روایتی به نجف رفت و دانش های گوناگون متداول روزگار، مانند حکمت، کلام، تاریخ، فقه، اصول، ادبیات عرب، منطق، لغت، هیات نجوم، حساب و جبر را آموخت و گذشته از زبان های فارسی و عربی و پشتو، اردو و انگلیسی را هم به اندازه نیاز فراگرفت. یکی از استادان او ملامحمد سرور اسحاق زایی بود که تحریر اقلیدس و خلاصه الحساب و شرح چغمینی را نزد وی فراگرفت. در خوش نویسی نیز بسیار ماهر بود و نسخه هایی از قرآن مجید و کتاب های دیگر را به خط زیبایی خویش نوشت که شماری از آنها تاکنون به جا مانده است. چیره دستی وی در نویسندگی و خوش نویسی موجب شد تا در دوره امیر عبدالرحمن خان و سپس پسرش امیر حبیب الله خان (۱۳۱۹-۱۳۳۷ق) به سمت منشی حضور گماشته شود و کار نوشتن نامه ها و فرمان های دولتی را به دست او بسپارند و از همین روی به «کاتب» آوازه یافت و کتاب سراج التواریخ را با استفاده از اصل متون و اسناد به دستور امیر حبیب الله خان نگاشت.
اندیشه آزادیخواهانه
کاتب، به رغم پیوندش با دربار شاهی، اندیشه های آزادیخواهانه داشت و از جنبش های پیشرو افغانستان، مانند جنبش مشروطیت پشتیبانی می کرد و از اینرو، وی نیز در سرکوبی جنبش مشروطیت اول افغانستان به دست امیر حبیب الله خان در ۱۳۲۷ به زندان افتاد، اما به سبب این که امیر از زمان شاهزادگی، او را می شناخت و در نگارش سراج التواریخ خدمت می کرد، بعد از مدت کوتاهی رها شد. وی در زمان امان الله خان (۱۳۳۷-۱۳۴۷ق/ ۱۲۹۷-۱۳۰۷) تصدی امور تعلیم و تربیت و تالیف کتب درسی را در وزارت معارف به عهده داشت و به دلیل شیعه بودن موفق به انتصاب در سمت مدعی العمومی نشد.
دفاع از تشیع
سیدمهدی فرخ، سفیر ایران در کابل در ۱۳۰۶ ش که کاتب را از نزدیک می شناخت، درباره اش می نویسد که وی «در سلطنت امان الله خان گویا عضو هیاتی علمی، با عضویت کسانی بود مانند عبدالواسع قندهاری و بدری بیگ بوده که کار آن هیات، تهیه و تالیف و تدوین قوانین مملکت بوده است. به روایتی. وی در لویه جرگه (مجلس بزرگ) پغمان (گویا لویه جرگه دوم) در زمان امان الله خان حضور داشت و خواستار به رسمیت شناختن مذهب تشیع در کنار مذهب تسنن شد که به مخالفت برخی روحانیون متعصب سنی و ضرب و شتم او انجامید تا این که با دخالت امان الله خان نجات یافت». حبیب الله گلکانی، معروف به بچه سقا که در حکومت چند ماهه خود (۱۳۰۷-۱۳۰۸) با مقاومت مرد هزاره که هوادار امان الله خان بودند روبرو بود، در ۱۳۰۸ کاتب را همراه شماری از رجال شیعی افغانستان، برای ترغیب مردم هزاره به صلح و سازش با حکومت، به هزاره جات فرستاد.
وفات
...
wikifeqh: فیض_محمد_کاتب_هزاره