پیروان دین اسلام از دیدگاه فقهی و کلامی این دین را به مذاهب گوناگونی تقسیم کرده اند که برخی از این مذاهب خود به فرقه های مختلف و گاه هر فرقه به انشعاباتی چند تقسیم می شود. در بررسی بسیاری از فرقه ها در جهان اسلام، آنچه شرط انصاف است رعایت نمی شود [۱] گاه نظر غیر قابل قبول یک فردِ نزدیک به فرقه را به همان فرقه نسبت می دهند و یا نظر تردید آمیز فردی را که در فرقه پذیرفته نشده است، دیدگاه ضروری آن فرقه می شمرند، یا دیدگاههای مغرضانة دشمنان و مخالفان را دیدگاههای مسلّم یک فرقة دیگر ذکر می کنند. این وضعیتی است که از گذشته وجود داشته و همچنان هم ادامه دارد. [۲] منظور از دیدگاه فقهی، نوع احکام شرعی پذیرفته و بکاررفته در هر مذهب و منظور از دیدگاه کلامی، درجهٔ پذیرش خردگرایی در هر یک از مذهب ها است. مذاهب و فرقه های اسلامی از لحاظ عقاید، آداب و رسوم و مقتدا به چهار گروه عمده تقسیم می شوند:
... [مشاهده متن کامل]
شیعیان
اهل تسنن
صوفیه
مذاهب شبه اسلامی
محتویات [نمایش]
هفتاد و دو ملت [ویرایش]
در متون قدیم شمار فرقه های اسلامی را ۷۲ فرقه می شمردند و به آن ها اصطلاحا «هفتاد و دو ملت» یا «هفتاد و دو گروه» می گفتند. در این متون، فرقه های اسلامی به شش گروه رافضیه، خارجیه، جبریه، قدریه، جهمیه، مرجیه تقسیم می شد و برای هر گروه ۱۲ زیرگروه نام برده می شد. [۳]
ابوالقاسم رازی هفت فرقه دیگر نیز نام می برد به این شرح: کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه. در برخی متون نام فرقه های سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه نیز دیده می شود. [۴]
فرقه زیرگروه ها
رافضیه علویه، ابدیه، شیعیه، اسحاقیه، زیدیه، عباسیه، امامیه، ناوسیه، تناسخیه، لاعنیه، راجعیه، مرتضیه
خارجیه ازرقیه، ریاضیه، ثعلبیه، جازمیه، خلفیه، کوزیه، کنزیه، معتزله، میمونیه، محکمیه، سراجیه، اخنسیه
جبریه مضطریه، افعالیه، معیه، تارکیه، بحثیه، متمنیه، کسلانیه، حبیبیه، خوفیه، فکریه، حسبیه، حجتیه
قدریه احدیه، ثنویه، کیانیه، شیطانیه، شریکیه، وهمیه، رویدیه، ناکسیه، متبریه، قاسطیه، نظامیه، متولفیه
جهمیه معطلیه، مترابصیه، متراقبیه، واردیه، حرقیه، مخلوقیه، عبریه، فانیه، زنادقیه، لفظیه، قبریه، واقفیه
مرجئه تارکیه، شائیه، راجیه، شاکیه، نهمیه، عملیه، منقوصیه، مستثنیه، اثریه، مدعیه، مشبهه، حشویه
هفت فرقه کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه
متفرقه سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه[۵]
در متون امروزی دسته بندی فرقه های اسلامی به صورتی که در این جدول آمده دیده می شود:
[نمایش]
ن • ب • و
مذهب ها و فرقه های اسلامی
مذاهب شیعیان و یا وابسته به عقاید شیعیان [ویرایش]
جعفر بن محمد الصادق امام ششم شیعیان، موسس مکتب فکری و عقلی و فقه جعفری است. عارف تامر، استاد لبنانی، در کتاب القرامطه درباره مکتب فکری امام صادق با ذکر آنچه می گوید دور از تعصب و طرفداری و عاری از نژادپرستی است، شرح مفصلی می نویسد:
ناگزیرم اعتراف کنم که مکتب فکری امام، مجموعه ای فلسفی قائم به ذات و سرشار از جنبش زندگانی عقلی، با روحی متجلی از پاکی و خرد خلاق و ابتکار بود. خردی که بر استنباط علوم و ابداع اندیشه های ابتکاری و سنن و احکام دینی استوار بود. [۶]'
ناووسیه ( ) [ویرایش]
این گروه منسوب به عجلان بن ناووس می باشند و عقیده داشتند که امام صادق زنده است و جاوید، و او مهدی قائم است، و می گفتند که آن حضرت فرموده است: «اگر هر آینه کسی بر شما فراز آید و بگوید که مرا بیمار یافته و مرده مرا شسته و کفن کرده است باور نکنید، و بدانید که من سرور شما و دارنده شمشیر هستم. » ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی گوید:
واین طایفه از آن امام کامل و بحر زاخر روایت کنند که فرمود: اگر سر من از فراز کوهی بر جانب شما منحدر شود، در کشتن من جازم مباشید که من صاحب شما و امام با اهتداء و صاحب شمشیر ایالت و ظهورم. [۷]
اسماعیلیان خاص [ویرایش]
این گروه معتقدند که پس از امام صادق پسرش اسماعیل امام بود، مرگ اسماعیل را در زمان پدرش انکار کرده و گفتند: او نمرده و نخواهد مرد، و اومهدی قائم است، زیرا پدرش پس از خود، به امامت او اشاره کرده، پیروان خود را پایبند ولایت او ساخت. مادر اسماعیل و برادرش عبدالله، دختر حسین بن حسن بن علی بن ابیطالب بود و فاطمه نام داشت. [۸] از اسماعیلیان خاص، فرقه مبارکه منشعب شدند که معتقد بودند، پس از جعفر صادق نوه او محمد بن اسماعیل که مادرش کنیز بود امام است و می گفتند در روزگار جعفر بن محمد، پسرش اسماعیل، بدان کار نامزد بود و چون درگذشت، امام صادق، پسر او را جانشین خود ساخت و امامت حق محمد است و دیگری را شایسته نیست. چه پس از حسن و حسین امامت از برادر به برادر دیگر نرسد و جز در فرزندان و بازماندگان امامان روا نباشد و عبدالله و موسی دو برادر اسماعیل را حقی در امامت نیست. [۹] برخی منابع سنت و شیعه اثنی عشریه، اسماعیل را شخصی بد کار و شرابخوار معرفی می کنند و از این جهت او را شایسته امامت و جانشینی پدرش ندانستند، چنان چه امام صادق امامت اسماعیل را بنا بر اصل بداء نسخ کرد و فرمود :
«ما بدالله فی شیئی کما بدالله فی اسماعیل ابنی. . . »[۱۰]
شیعه
عقاید
اصول توحید • نبوت • معاد یا قیامت
عدل • امامت
فروع نماز • روزه • خمس • زکات • حج •جهاد • امر به معروف • نهی از منکر •تولی • تبری
عقاید برجسته مهدویت: غیبت ( غیبت صغری، غیبت کبری ) و انتظار و ظهور و رجعت • بداء •شفاعت و توسل • تقیه • عصمت •مرجعیت و حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه •جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت ها
چهارده معصوم محمد • فاطمه • علی • حسن •حسین • سجاد • باقر • صادق •کاظم • رضا • جواد • هادی •عسکری • مهدی
صحابه سلمان • مقداد • ابوذر • عمار • بلال •جعفر طیار • مالک اشتر • محمد بن ا . . .
... [مشاهده متن کامل]
شیعیان
اهل تسنن
صوفیه
مذاهب شبه اسلامی
محتویات [نمایش]
هفتاد و دو ملت [ویرایش]
در متون قدیم شمار فرقه های اسلامی را ۷۲ فرقه می شمردند و به آن ها اصطلاحا «هفتاد و دو ملت» یا «هفتاد و دو گروه» می گفتند. در این متون، فرقه های اسلامی به شش گروه رافضیه، خارجیه، جبریه، قدریه، جهمیه، مرجیه تقسیم می شد و برای هر گروه ۱۲ زیرگروه نام برده می شد. [۳]
ابوالقاسم رازی هفت فرقه دیگر نیز نام می برد به این شرح: کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه. در برخی متون نام فرقه های سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه نیز دیده می شود. [۴]
فرقه زیرگروه ها
رافضیه علویه، ابدیه، شیعیه، اسحاقیه، زیدیه، عباسیه، امامیه، ناوسیه، تناسخیه، لاعنیه، راجعیه، مرتضیه
خارجیه ازرقیه، ریاضیه، ثعلبیه، جازمیه، خلفیه، کوزیه، کنزیه، معتزله، میمونیه، محکمیه، سراجیه، اخنسیه
جبریه مضطریه، افعالیه، معیه، تارکیه، بحثیه، متمنیه، کسلانیه، حبیبیه، خوفیه، فکریه، حسبیه، حجتیه
قدریه احدیه، ثنویه، کیانیه، شیطانیه، شریکیه، وهمیه، رویدیه، ناکسیه، متبریه، قاسطیه، نظامیه، متولفیه
جهمیه معطلیه، مترابصیه، متراقبیه، واردیه، حرقیه، مخلوقیه، عبریه، فانیه، زنادقیه، لفظیه، قبریه، واقفیه
مرجئه تارکیه، شائیه، راجیه، شاکیه، نهمیه، عملیه، منقوصیه، مستثنیه، اثریه، مدعیه، مشبهه، حشویه
هفت فرقه کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه
متفرقه سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه[۵]
در متون امروزی دسته بندی فرقه های اسلامی به صورتی که در این جدول آمده دیده می شود:
[نمایش]
ن • ب • و
مذهب ها و فرقه های اسلامی
مذاهب شیعیان و یا وابسته به عقاید شیعیان [ویرایش]
جعفر بن محمد الصادق امام ششم شیعیان، موسس مکتب فکری و عقلی و فقه جعفری است. عارف تامر، استاد لبنانی، در کتاب القرامطه درباره مکتب فکری امام صادق با ذکر آنچه می گوید دور از تعصب و طرفداری و عاری از نژادپرستی است، شرح مفصلی می نویسد:
ناگزیرم اعتراف کنم که مکتب فکری امام، مجموعه ای فلسفی قائم به ذات و سرشار از جنبش زندگانی عقلی، با روحی متجلی از پاکی و خرد خلاق و ابتکار بود. خردی که بر استنباط علوم و ابداع اندیشه های ابتکاری و سنن و احکام دینی استوار بود. [۶]'
ناووسیه ( ) [ویرایش]
این گروه منسوب به عجلان بن ناووس می باشند و عقیده داشتند که امام صادق زنده است و جاوید، و او مهدی قائم است، و می گفتند که آن حضرت فرموده است: «اگر هر آینه کسی بر شما فراز آید و بگوید که مرا بیمار یافته و مرده مرا شسته و کفن کرده است باور نکنید، و بدانید که من سرور شما و دارنده شمشیر هستم. » ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی گوید:
واین طایفه از آن امام کامل و بحر زاخر روایت کنند که فرمود: اگر سر من از فراز کوهی بر جانب شما منحدر شود، در کشتن من جازم مباشید که من صاحب شما و امام با اهتداء و صاحب شمشیر ایالت و ظهورم. [۷]
اسماعیلیان خاص [ویرایش]
این گروه معتقدند که پس از امام صادق پسرش اسماعیل امام بود، مرگ اسماعیل را در زمان پدرش انکار کرده و گفتند: او نمرده و نخواهد مرد، و اومهدی قائم است، زیرا پدرش پس از خود، به امامت او اشاره کرده، پیروان خود را پایبند ولایت او ساخت. مادر اسماعیل و برادرش عبدالله، دختر حسین بن حسن بن علی بن ابیطالب بود و فاطمه نام داشت. [۸] از اسماعیلیان خاص، فرقه مبارکه منشعب شدند که معتقد بودند، پس از جعفر صادق نوه او محمد بن اسماعیل که مادرش کنیز بود امام است و می گفتند در روزگار جعفر بن محمد، پسرش اسماعیل، بدان کار نامزد بود و چون درگذشت، امام صادق، پسر او را جانشین خود ساخت و امامت حق محمد است و دیگری را شایسته نیست. چه پس از حسن و حسین امامت از برادر به برادر دیگر نرسد و جز در فرزندان و بازماندگان امامان روا نباشد و عبدالله و موسی دو برادر اسماعیل را حقی در امامت نیست. [۹] برخی منابع سنت و شیعه اثنی عشریه، اسماعیل را شخصی بد کار و شرابخوار معرفی می کنند و از این جهت او را شایسته امامت و جانشینی پدرش ندانستند، چنان چه امام صادق امامت اسماعیل را بنا بر اصل بداء نسخ کرد و فرمود :
«ما بدالله فی شیئی کما بدالله فی اسماعیل ابنی. . . »[۱۰]
شیعه
عقاید
اصول توحید • نبوت • معاد یا قیامت
عدل • امامت
فروع نماز • روزه • خمس • زکات • حج •جهاد • امر به معروف • نهی از منکر •تولی • تبری
عقاید برجسته مهدویت: غیبت ( غیبت صغری، غیبت کبری ) و انتظار و ظهور و رجعت • بداء •شفاعت و توسل • تقیه • عصمت •مرجعیت و حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه •جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت ها
چهارده معصوم محمد • فاطمه • علی • حسن •حسین • سجاد • باقر • صادق •کاظم • رضا • جواد • هادی •عسکری • مهدی
صحابه سلمان • مقداد • ابوذر • عمار • بلال •جعفر طیار • مالک اشتر • محمد بن ا . . .