مُقَرْنَس
مُقَرْنَس
یکی از عناصر تزیینی معماری که از مشخصه های معماری اسلامی، به خصوص مساجد و مقبره هاست. کلمۀ مقرنس از کلمۀ یونانی کورونیس به معنای خمیده گرفته شده است. به احتمال زیاد هنرمندان نخستین این فن، از قندیل های یخی و آهکی درون غارها، برداشتی هنرمندانه کرده اند. این طاقچه بندی آذینی در زیر
گنبدها یا
نیم گنبدهای روی ایوان و درگاه ها، برای مخفی کردن زاویه در انتقال از یک سطح به سطح مجاور با آجر، گچ و
کاشی به کار برده می شد. مقرنس ها از لحاظ شکل به چهار دسته تقسیم می شوند: ۱. مقرنس های جلوآمده؛ ۲. مقرنس های روی هم قرار گرفته؛ ۳. مقرنس های معلق و ۴. مقرنس های لانه زنبوری. کهن ترین نمونۀ مقرنس در کاخ نوش جان از روزگار مادها برجای مانده است.
مقرنس سازی در دوران اولیۀ اسلام (۱ ـ ۵ ق). از نخستین نمونه های بارز می توان از مقبرۀ
شاه اسماعیل سامانی در بخارا، مقبرۀ قابوس بن وشمگیر مشهور به گنبد کاووس/قابوس و مسجد جامع نایین نام برد.
مقرنس سازی در قرن ۵ و ۶ ق. در این دوران قبل از معماری بنا به مقرنس سازی مساجد، مقبره ها، برج و بقعه پرداخته شد. نشانگر معماری این عصر که از مهم ترین بناهای عهد سلجوقی است،
مسجد جامع اصفهان است که در زمان وزارت خواجه نظام الملک آرایش داده شد و مسجد بزرگ نورالدین در موصل عراق، قبر نورالدین در دمشق، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد و مدرسۀ حیدریه قزوین از دیگر نمونه های مقرنس در این دوره است.
مقرنس سازی در قرن ۷ و ۸ ق. پس از نوآوری هایی که در دوران سلجوقی در خلق این آثار شد، هنرمندان دورۀ تیموری و مغول آن را با تحولاتی تکمیل کردند. از مشهورترین آثار بازماندۀ این عصر، گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان که مقبرۀ اولجایتو یا سلطان محمد خدابنده نامیده می شود و آرامگاه خانوادگی فاتح عالم در شاهراه شازند ـ
سمرقند است. مقرنس بر سایر هنرهای تزیینی و صنایع دستی ازجمله فرش بافی، کاشی کاری و منبت کاری اثر گذارده و موجب گسترش آن ها شده است. از مقرنس کاری های زیبای دورۀ صفوی می توان از مسجد شیخ لطف الله اصفهان نام برد.
