منبع شناسی تاریخ ساسانی

تاریخ نگاری شاهنشاهی ساسانی تکامل یافته تر از دوران شاهنشاهی هخامنشی است و از این دوره آثار مفصل تری در دست است. در دربار شاهان ساسانی دفتر رسمی ثبت وقایع وجود داشته و یکی از مناصب مهم دربار، نگهبانی از سالنامه های سلطنتی بوده است. ظاهراً همین سالنامه های رسمی در عهد خسرو انوشیروان مورد استفاده آگاثیاس، مورخ رومی بوده و این مورخ به کمک مترجمی به نام سرگیوس، نام شاهان ساسانی و دوره پادشاهی هر یک را استخراج کرده است. همچنین در دربار ساسانی گروهی از دبیران موظف بودند که روایات تاریخی را از حفظ داشته باشند و در صورت لزوم برای شاه بخوانند. فردوسی می گوید که در راه شکار، داستان های جمشید و فریدون را برای بهرام گور نقل می کردند. جاحظ نقل می کند: «ایرانی ها به واسطه میل و رغبتی که به حفظ آثار و اخبار داشتند، وقایع بزرگ و کارهای عظیم خود و … را در دل کوه می نگاشتند». وی در جای دیگر روایت می کند که انوشیروان در گردشی قصه گوی خود را احضار کرد و از او خواست تا داستان جنگ اردشیر بابکان را با پادشاه خزر نقل کند. وی با اینکه داستان مذکور پیش از این از شاه شنیده بود، وانمود کرد که آن را نشنیده است. آنگاه شاه خود داستان را نقل کرد. همچنین، بیهقی می نویسند: «هنگامی که جنگ های خسرو پرویز با بهرام چوبین به پایان رسید و کشور بر وی مسلم شد، دبیران را بفرمود تا جنگ ها و رخدادها را از آغاز تا پایان بنویسند». [ ۱]
افزون بر سالنامه ها و دفاتر رسمی ثبت وقایع تاریخی، حوادث مهم سیاسی بر سنگ ها و در دل کوه ها و در نقاطی دور از دسترس ثبت می شد تا از گزند حوادث مصون بماند. گاهی صحنهٔ رویدادها بر دیوار کاخ ها نقش می شد. یکی از این نقاشی ها، تصویر خسرو انوشیروان در جنگ با رومیان است که طی سده های متوالی بر یکی از دیوارهای کاخ مدائن باقی بود و بحتری، شاعر عرب، در قصیده ای آن را توصیف کرده است. [ ۲]
بخش عمده ای از متون تاریخی دوره ساسانی که به دوره اسلامی رسیده و مورد استفاده مورخین این دوره قرار گرفته، به کلی از میان رفته است و تنها نامی از آنها در کتاب های تاریخی عصر اسلامی باقی مانده است. چنان که مسعودی[ چه کسی؟] از کتاب هایی نام می برد که در فارس و کرمان به دست آورده است. همچنین، اخباری را از منابعی با عنوان «کتب قدماء الفرس» نقل می کند و البته این منابع غیر از کتاب هایی نظیر خدای نامه، آیین نامه و گاه نامه و تاریخ مصور است که وی آن را از فارس به دست آورده است؛ بنابراین، افزون بر تاریخ های پهلوی که از روزگار ساسانی به مسلمانان رسیده و مورخین اسلامی از آنها بهره مند شده اند، کتاب های دیگری نیز در سده های نخستین اسلامی از پهلوی به عربی ترجمه شده که مورخان یا از آن ها بی اطلاع اند یا فقط نامی از آن ها دارند. [ ۲]