میرزا مهدی اشتیانی

میرزای آشتیانی بعد از درگذشت استاد، نجف را ترک کرد و به تهران آمد و حوزه درس گرمی را پایه گذارد. او را اولین کسی می دانند که نظرات و آرای شیخ انصاری را در ایران گسترش داده است. محفل علمی وی میعادگاه جوینده گان معرفت بود و تعداد زیادی از بزرگان در این محضر به فیض می رسیدند که از آن جمله اند: حضرات آیات عظام حاج میرزا فیض قمی، حاج شیخ محمد علی شاه آبادی، حاج شیخ محمد علی حائری قمی، حاج شیخ محمد کبیر قمی و. . .
میرزای آشتیانی به عنوان رئیس علمای تهران در جنبش شکوهمند تحریم تنباکو نقش فوق العاده ای را ایفا می کرد. ایشان که نماینده میرزای بزرگ شیرزای نیز بود در انجام رساندن هدف قیام و رهبری مردم دخالت مستقیم داشت. آن بزرگوار در سال 1319 قمری درگذشت.
از شاگردان مبرّز میرزای آشتیانی، برادرزاده اش، مرحوم آیت اللّه حاج میرزا جعفر آشتیانی است که افتخار دامادی استاد را نیز داشته است. او پدر فیلسوف عالی مقام میرزا مهدی آشتیانی می باشد.
آیت اللّه میرزا جعفر آشتیانی ملقب به میرزای کوچک علاوه بر استفاده از محفل پرشور علمی عموی گرامیش، از محضر اساتیدی همچون حکیم میرزا ابوالحسن جلوه، آقا علی حکیم زنوزی، آقا محمد رضا قمشه ای استفاده ها برد و به مقام بلندی از معارف الهیه رسید. ایشان در ادبیات و ریاضیات سر آمد علمای عصر خود و به طب و نجوم و هندسه و عرفان نیز تسلط داشت. حاج میرزا جعفر در سال 1324 قمری درگذشت و در حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی ( ع ) مدفون گردید.
در چنین خانواده ای ارجمند و از چنان پدر و مادری پرهیزگار در ذیقعده سال 1306 قمری میرزا مهدی پا به عرصه عرصه وجود گذاشت و بعد از سپری کردن دوران خردسالی و طفولیّت، فراگیری مقدمات علوم را آغاز کرد.
از همان اوان کودکی آثار هوش و استعداد در وی آشکار بود، طوری که درسن پنج سالگی به تلاوت کامل قرآن مجید موفق گردید. میرزا علوم ادبی مانند صرف، نحو، معانی، بیای، بدیع و همچنین منطق و مقدمات فلسفه را نزد پدر دانشمند خود فرا گرفت و سپس به درس اساتید تهران در علوم و معارف مختلف حاضر شد.
آشتیانی برای آموختن فقه و اصول، نزد بزرگانی همچون آقا شیخ مسیح طالقانی، آخوند ملا عبدالرسول مازندرانی، آقا سید عبدالکریم لاهیجی و شهید حاج شیخ فضل اللّه نوری زانو زد و نیز ریاضی را نزد آقا شیخ عبدالحسین سیبویه، میرز اغفار خان نجم الدوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقا شیخ محمد حسین ریاضی فرا گرفت. ایشان همچنین طب قدیم را از محضر میرزا محمد حسین حکیم و آقا میرزا ابوالقاسم نائینی و طب جدید را از میرزا علی اکبر خان ناظم الاطبا و میرزا ابوالحسن خان رئیس الاطبا آموخت.
میرزا مهدی با جدیت تمام همه علوم و معارف فوق را نزد دانشمندان و بزرگان عصر آموخت و از بسیاری اساتید خود به اخذ اجازه و گواهی نامه علمی نائل شد.
ایشان اگرچه در فقه و اصول و ریاضی و طب صاحب نظر و دارای مقامی ارجمند بود، ولی آنچه بیشتر برای او جاذبه داشت گام نهادن در وادی علوم عقلی و فلسفی بود.
ذهن نقاد اندیشه ژرف و جستجوگر او لحظه ای نمی آرمید و در تکاپوی درک معارف بلند عقلی و برای رسیدن به زلال دانش به درس خداوندان حکمت و فلسفه اسلامی عصر شتافت. اینک اساتید او در مباحث فلسفه، حکمت و عرفان را به اختصار بر می شمریم.
یکی از ویژگی های برجسته آشتیانی این بودکه در یک محدوده جغرافیایی نمی ماند و مسافرت های متعددی را به مراکز علم و دانش جهان داشت. او طی سفری به بخارا مدت یک سال در آنجا اقامت گزید و به تدریس حکمت و فلسفه اسلامی مبادرت ورزید.
بعد از آن به مصر، اسکندریه، برلین، پاریس، رم، هند، بلژیک و دیگر نقاط اروپا مسافرت کرد و با فلاسفه و اندیشمندان آن دیار مباحثاتی را انجام داد.
ملاقات های ایشان که در واقع نماینده فلسفه و عرفان اسلامی بود - در آشنایی فلاسفه غرب با مبانی بلند و ژرف فلسفه اسلام و ایران تأثیر مطلوبی داشت.
آن بزرگوار از نوادر روزگار و مفاخر حوزه های علمیه به شمار می رود. در بسیاری از علوم تبحر داشت و البته بیشترین مهارتش در فلسفه و عرفان بود. بی گمان ایشان از شارحان و مدرسان چربدست و با مهارت فلسفه متعالی صدرایی و آثار ابن سیناست. دقت، ظرافت و تسلط او در تدریس، به اعتراف شاگردان و نزدیکانش منحصر به فرد بود. آقا منوچهر صدوقی سها از استاد حاج شیخ علی محمد جولستانی که از شاگردان نزدیک میرزامهدی است، نقل می کند:
میرزا مهدی در اوائل شباب تدریس منظومه می کرد. شیخ المشایخ آقا میرزا هاشم اشکوری با استماع غافلانه آن به ایشان فرموده بود، اگر شخص حاجی هم زنده بود بدین نحو درس نمی فرمود.
و نوشته اند که دیباچه منظومه را به شش ماه می گفت و گاهی دفتر اول مثنوی معنوی را به پانزده سال تدریس می فرمود. او نه تنها یک عالم دینی متبحر و فیلسوفی بلند و آشنا به دانش های نظری بود، بلکه انسانی متعبد و عالمی اهل سیر و سلوک بود و ذوق عرفانیش بر مشرب عقل غلبه داشت.
آیت اللّه آشتیانی علاوه بر این که از بزرگترین فلاسفه عصر به شمار می آید، عارف کم نظیری است که مراتب ورع و تقوای باطنی و ارتباطش با دستگاه اهل بیت ( ع ) ، مورد اذعان همه کسانی است که محضر نیک او را درک کرده اند. آقا شیخ محمد رازی صاحب گنجینه دانشمندان، در جلد چهارم این مجموعه مکاشفه ای را از آن بزرگوار نقل کرده است بدین شرح:
در ماه ذیحجه سال 1368 ه . ق در منزل مرحوم آیت اللّه حجت ( ره ) بودم و مرحوم میرزا مهدی آشتیانی در آنجا وارد بودند.
مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی و آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری برای دیدن ایشان آمدند و بعد از تعارفات و تشری . . .