نهضت مختار ثقفی

• ۱ساختار
• ۲گزارش محتوا
• ۳وضعیت کتاب
• ۴پانویس
• ۵منابع مقاله
• ۶پیوندها
ساختار
کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظیم شده است.
نویسنده در ابتدا به معرفى کتبى پرداخته که در مورد مختار نوشته شده و سپس، ضمن بررسى اقوال و دیدگاه هاى مختلف درباره وى، به بحث پیرامون اتهامات و تحریفات نسبت داده شده به او پرداخته و در پایان، نهضت وى را مورد ارزیابى قرار داده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه اش بر کتاب شیوه تحقیقى غرب را به چالش کشیده و پژوهش آکادمیک مطلوب غرب را در واقع گریم چهره کریه دژخیمان تاریخ حاکم و ذبح علمى قهرمانان مظلوم و متهم تاریخ محکوم دانسته است. وى سپس تأکید مى کند که �در این پژوهش کوشیده ام تا مختار و قیام او را از زندان اتهام تاریخ تبرئه کنم و ساحت عقیدتى وى را از گرد و غبار تحریف پاک نمایم و در آخر به ارزیابى اشتباهات سیاسى او پرداخته ام که به قیمت نابودى نهضت وى تمام شد[۱]
فصل اول به کتاب شناسى آثار و کتبى اختصاص دارد که در مورد مختار و قیام او نوشته شده است. این آثار به زبان هاى عربى، فارسى، ترکى، گجراتى، اردو، آلمانى، انگلیسى، فرانسوى مى باشد. در این فصل همچنین، ضمن شناسایى و دسته بندى منابعى که در مورد مختار نوشته شده، به بررسى و نقد آن ها نیز پرداخته شده است[۲]
به اعتقاد نویسنده، منابع تاریخى شیعه امامیّه که در دوره حضور امامان تدوین و تألیف شده بود، در دوران انتقال به عصر غیبت و حاکمیت خطّ اعتدال که مرحله نوینى در حیات سیاسى - اجتماعى شیعه امامیّه مى باشد، دچار حادثه شد. آن بخش از منابع تاریخى دوره نخست عصر غیبت نیز به دلایل سیاسى - اجتماعى بسیارى از گزند حوادث مصون نماند؛ هرچند که تشیّع امامیه درپى غیبت امام، از برکت وجود رهبران معتدلش از سوى خلافت به رسمیت شناخته شد و در کنار مذاهب رسمى تسنّن قرار گرفت، اما وجود جنگ هاى فرقه اى و به آتش کشیدن کانون هاى فرهنگى - علمى شیعه از سوى سنّیان، در نابودى میراث هاى تاریخى شیعه امامیه نقش مهمى داشته است[۳]
بنابراین آنچه پیرامون تاریخ دوره حضور امامان تألیف شده، محصول سده هاى پنجم و ششم هجرى است. به نظر نویسنده، فهرست آثار مؤلفان شیعى دوره حضور نشان مى دهد که در آن مقطع تاریخى که تشیّع یک عقیده و آرمان سرّى و مذهب ممنوع بوده است، مختار و قیام او در کانون عقاید و توجه اصحاب امامان قرار داشته و تألیفاتى را باعث شده است[۴]
در فصل دوم، اقوال و دیدگاه هاى تاریخى و معاصر در مورد مختار، در پنج بخش زیر بررسى شده است:
1. پیشوایان معصوم ( ع ) ؛ نویسنده معتقد است منبع اصلى این نقطه نظرها، رجال کشى است که با ذکر سلسله سند آمده است از جمله: از امام على ( ع ) نقل شده که آن حضرت، مختار را به هنگام کودکى در مدینه بر زانو نشانده و در حالى که بر سرش دست مى کشیده فرموده: اى زیرک! اى زرنگ!. در خبر دیگرى که نشان مى دهد جامعه شیعى دوره حضور تحت تأثیر تبلیغات امویان و مخالفان قرار داشته و عوام و احتمالاً خواص شیعه از مختار بد مى گفته اند، از امام صادق ( ع ) نقل است که فرمود: مختار را دشنام ندهید چرا که قاتلان خاندان ما را کشت و به خون خواهى ما برخاست، بیوه زنان ما را شوهر داد و به هنگام سختى زندگى، اموالى در میان ما تقسیم کرد[۵]
2. علماى امامیه؛ که از جمله آن ها، کشّى از علماى شیعى سده سوّم و چهارم هجرى است که از کانون هاى علمى - سیاسى شیعه بدور بوده که به نظر نویسنده، چون در جامعه سنّیان مى زیسته، از جوّ تند تبلیغاتى ضد شیعه و شایعات تاریخى مخالفان متأثّر شده و مختار را بنیانگذار فرقه کیسانیه مى داند. وى پس از نقل روایات موافق و مخالف، چنین اظهار نظر کرده که مختار همان کسى است که مردم را به سوى ابن حنفیه فرا مى خواند که به آن کیسانیه گفته اند و آنان همان مختاریه مى باشند. اما این نظریه توسط رجال شناسان امامیه نقد و رد شده است[۶]
3. علماى سنى؛ که از جمله علماى ذکر شده، ابن سعد است که در طبقات، مختار را بر اساس روایات تاریخى و شایعات اموى ارزیابى کرده که: او نامه هائى به اسم ابن حنفیه جعل مى کرد و مردم را به نفع خود و به نام او دعوت مى نمود. در حالى که ابن حنفیه نسبت به وى نظر خوبى نداشت و امام سجاد ( ع ) هم بدون تقیه و آزادانه و در حضور مردم مختار را لعن مى کرد و هدایایش را پس فرستاد و پس از قتل مختار، براى تصرف در اموال اهدائى او از عبدالملک بن مروان اجازه گرفت[۷]
4. محققان مسلمان؛ که از جمله آن ها، محمّد ابوزهره است که با تکیه بر گفته هاى مبرّد، ابن حزم و ذهبى، مختار را از خوارج مى داند که سپس شیعه شد و بنیانگذار فرقه کیسانیه گردید و مى گوید: اندیشه مختار بذر پلیدى بود که جز زشتى چیزى ببار نیاورد ( همان، ص67 ) . در مقابل، عبدالرزاق مقرّم، مختار را مسلمان شیعه خالصى مى داند که براى خدا و خون خواهى امام حسین ( ع ) قیام کرد[۸]
5. شرق شناسان غربى؛ از جمله فان فلوتن که معتقد است مختار با تأئید و پشتیبانى موالى کوفه توانست قدرت را به دست گیرد و این در نتیجه آگاهى او از اوضاع اجتماعى روزگارش بود. او به موالى آموخته بود که حقى مساوى با اعراب دارند و باید احقاق حقوق خویش نمایند و به آنان قول داده بود که در صورت پیروزى میان آنان و اعراب، تساوى حقیقى و حقوقى برقرار خواهد کرد. به همین خاطر بیشتر یاران مختار از موالى بودند و تعداد اندکى عرب در سپاه او حضور داشتند[۹]
در فصل سوم، تحریفات و اتهاماتى که به مختار نسبت داده شده، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. به اعتقاد نویسنده، در این تردیدى نیست که قیام مختار، بزرگترین و تکان دهنده ترین حادثه سیاسى - نظامى و موفق ترین قیام شیعى تاریخ امویان محسوب مى شود و تنها قیامى است که به پیروزى و تشکیل حکومت رسید. بدیهى است که امویان از قیام مختار آسیب بسیارى دیدند و تلفات بسیارى دادند؛ در این قیام مهم ترین و برجسته ترین فرماندهان سیاسى - نظامى شامى و عراقى خود را از دست دادند و بیش از یک سال بخش بزرگى از قلمرو امپراطورى عربى - اموى در اختیار مختار بود و مى رفت که به اساس رژیم در تمامیت آن پایان دهد. بنابراین جاى شگفتى نیست که بیشترین تحریفات و تبلیغات علیه مختار صورت گرفته است[۱۰]
در آخرین فصل، به بررسى نهضت مختار پرداخته شده است. از جمله مطالب مورد بحث در این فصل، عبارتند از: قیام توابین درآمدى بر نهضت مختار؛ شناخت رهبرى نهضت مختار؛ امام و قیام؛ قیام از آغاز تا انجام؛ برخورد مختار با ناکثین و قاسطین[۱۱]
دو مقاله آکادمیک پیرامون مختار و قیام او به صورت پیوست در آخر کتاب آمده است. این دو مقاله به ترتیب نخستین و آخرین پژوهش آکادمیک منصفانه در غرب و شرق است که تاکنون پیرامون نهضت مختار ثقفى نوشته شده است؛ مقاله نخست از یک شرق شناس مشهور آلمانى است که پدر شرق شناسان و اسلام شناسان غربى نام گرفته و مقاله دوم از یک محقق مسلمان است که کوشیده تا منصفانه ترین تصویر را از مختار و قیام او ترسیم نماید. در عین حال هردو مقاله متأثر از روایات امویان بوده و بى اعتنا به منابع و روایات شیعى مى باشند[۱۲]
وضعیت کتاب
منابع کتب به ترتیب تاریخى، فهرست اشخاص، اماکن، فرق و مذاهب، اقوام و قبائل، کتب، شعائر و اصطلاحات و فهرست مطالب در انتهاى کتاب آمده است.
در پاورقى هاى کتاب علاوه بر ذکر منابع، توضیحاتى پیرامون برخى از کلمات و عبارات متن داده شده است.
به نقل از:
http://wikinoor. ir
و نیز نک:
http://wiki. ahlolbait.
این کتاب در دهه شصت خورشیدی تحقیق و تالیف شده است . بد یهی که دیدگاه محقق و مولف یکصد و هشتاد درجه تغییر کرده است ولی به دلیل بحران کتاب ، امکان تجدید نظر در چاپ جدید آن نیست.