واج شناسی فارسی

در تعریف کلی، در زبان فارسی ۲۹ واج وجود دارد که به دو دستهٔ واکه ( مصوت ) ( ۶ واج ) و همخوان ( صامت ) ( ۲۳ واج ) تقسیم می شوند. [ ۱]
• مصوت ها: / - َ/، / - ِ/، / - ُ و و/، /آ/، /ای/، /و و او/
• صامت ها: /ء و ع/، /ب/، /پ/، /ت و ط/، ث، س و ص/، /ج/، /چ/، ح و ه/، /خ/، /د/، /ذ، ز، ض و ظ/، /ر/، ژ/، /ش/، /غ و ق/، /ف/، /ک/، /گ/، /ل/، /م/، /ن/، /و/، /ی/. [ ۲]
پیرامون واکه ها نیز باید گفت که در فارسی افغانی، فارسی ایرانی و فارسی تاجیکی اختلافاتی هست؛ یعنی فارسی افغانی هشت واکه، و فارسی ایرانی و تاجیکی شش واکه دارد.
البته به شرطی که هجاهای مرکب را به حساب نیاوریم این گونه است، چون این سی لفظ در واقع شالودهٔ ناب زبان فارسی است.
زبان فارسی گویش غربی ( ایرانی ) دارای شش واکه است که سه به سه در برابر هم است: سه واکهٔ کوتاه و سه واکهٔ کشیده. به لحاظ گونه ای هرکدام از این واکه ها می تواند به صورت کشیده یا کوتاه تلفظ شود که دوازده گونه را به وجود می آورد.
گویش معیار فارسی شش واکه دارد که از این قرار است:
در فارسی، گاهی واکه های /ـُ/ و /ـِ/ به صورت /ـُوْ/ و /ـِیْ/ کوتاه تلفظ می شود:
اگر یکی از بخش ( هجا ) های واژه، دوواجی درست شده از همخوان و واکهٔ /o/، و نیز واجِ دوم بخش بعدی /u:/ باشد، می توان /o/ بخش نخست را به /u/ تبدیل کرد؛ همانند نُمودن، گشوده، بی سکون، درود، شگون، ورودی، شکوفه، شلوغ و….
همچنین اگر بخش ( هجا ) های واژه، دوواجی درست شده از همخوان و واکهٔ /e/، و نیز واجِ دوم بخش پسین /i:/ باشد، می توان /e/ بخش نخست را به /i/ تبدیل کرد؛ مانند بِبین، پرینتر ( چاپگر ) ، کلید، سریشم ( ژلاتین ) ، نگین، فرینی ( فرنی ) ، نشیمن، پریز، سپید، ته نشین، ساکنین، آتِشین و …
و نیز اگر بخش ( هجا ) های واژه، دوواجی درست شده از همخوان و واکهٔ /æ/، و نیز واجِ دوم بخش بعد /ɒ:/ باشد، می توان /æ/ بخش نخست را به /ɒ/ تبدیل کرد؛ همچون بهار، نماز، نهار ( ناهار، غذای ظهر ) ، چهار، بی مَحابا، باصفا و ….
گاهی واکه های کوتاه فارسی، می تواند کشیده تلفظ شود.
اگر در بخش ( هجای ) پایانی واژه یا تک واژ، پس از واکهٔ کوتاه دو همخوان آمده باشد، می توان واکه را کشیده تلفظ کرد. در واقع هنگامی که واکه پیش از دو همخوان چسبیده ( دو حرف ساکن دار ) آید.
مثلاً /سَرْد/ را می توان به صورت /sæ:ɾd/ یا /sæɾd/ گفت.