پان عربیسم

[ویکی فقه] پان عربیسم، اندیشه و نهضتی فراگیر در جهان عرب و منادی وحدت اعراب است.
این مفهوم (پان عربیسم) غالباً مترادف با ملی گرایی عرب آمده است، ولی برخی به اختلافات جزئی میان این دو مفهوم اشاره کرده اند. از جمله، پان عربیسم را «خط اصلی فکری ملی گرایی عرب» یا «هدف اصلی ملی گرایی عرب» خوانده اند. برخی در تبیین هدف ملی گرایی عرب به دو محور «استقلال جهان عرب و اتحاد تمام بخشهای آن در یک کشور» اشاره کرده اند که نزدیکی و جدایی ناپذیری این دو مفهوم را نشان می دهد.

← سرآغاز و منشأ ملی گرایی عرب
بسیاری از اندیشمندان عرب آثاری در تبیین مبانی پان عربیسم برجای گذاشته اند که از جمله می توان به طهطاوی، کواکبی، مصطفی کامل، ساطع حصری و عبدالرحمان بزاز اشاره کرد. دغدغه عمده فکری این متفکران را باید در دو موضوع نحوه تبیین رابطه اسلام و ملی گرایی عرب و رابطه حاکمیت ملی (ملی گرایی منطقه ای) و پان عربیسم دانست.

← دیدگاهها و نظریات طهطاوی باعث بیداری اعراب
گذشته از تلاش نظریه پردازان ملی گرایی عرب در حل این تعارض، براساس دیدگاه اسلام، مسلمانان در تمام دنیا امتی واحد و دارای هویتی مشترک اند. اسلام تأکید دارد که زبان، نژاد و رنگ ملاک وحدت و امتیاز نیست. مرتضی مطهری ضمن ردّ اندیشه ملی گرایی عرب بیان می دارد که در قرآن بیش تر خطابها به عموم مردم روی زمین است و هیچ جا در قرآن خطاب «أیهاالعرب» یا شبیه آن نیامده است. همچنین ظهور جنبشهای اسلامی و اسلامگرایان، ضعف کاربردی ملی گرایی عرب را نشان داد. انتقاد شدید کسانی همچون حسن البنا،نواب صفوی، سیدقطب، محمد غزالی و مودودی در داخل و خارج از جهان عرب که موضع صریح و قاطع در رد انواع ملی گرایی زبانی و قومی و موارد دیگر داشتند، حاکی از این امر بود. اسلامگرایی در میان توده ها نیز بر پان عربیسم برتری یافت، که این اشتیاق را می توان در گسترش نهضتهای اسلامی از جمله اخوان المسلمین مشاهده کرد.

استقلال کشورهای عرب مسئله ای جدید در برابر پان عربیسم
...

پانْ عربیسم
جنبشی فراگیر در جهان عرب، با هدف وحدت همۀ کشورهای عرب زبان، از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس. اصطلاح پان عربیسم کمابیش با «ناسیونالیسم عربی» مترادف است. شعار اصلی پان عربیسم، (امت العربیة الواحده، ذات رسالةالخالده)، نشانه هایی از عصبیت قبیله ای و قومی عرب دوران جاهلی در خود دارد، از همین رو بعضی از نویسندگان عرب ریشۀ آگاهی از کلیت عربی را حتی به دورۀ قبل از اسلام نسبت می دهند، که با ظهور اسلام و پیوستن انبوه مردمان غیر عرب به دین اسلام و عرب زبان شدن بسیاری از آنان، به سستی گراییده و تا اعصار متأخر به دست فراموشی سپرده شده بود. ملی گرایی عربی در اواخر قرن ۱۳ق به طور جدی شروع شد و عبدالرحمان کواکبی، نویسندۀ سوری در کتاب اُمّ القُری خواستار بازگشت خلافت به مبادی اصلی آن، یعنی اعراب شد. انقلاب ترک های جوان، که عنصر ترک را بر دیگر مسلمانان امپراتوری عثمانی برتری می دادند، احساسات اعراب را علیه حکومت ترکان عثمانی برانگیخت و بذر جدایی طلبی در میان عرب ها جوانه زد. حملۀ ناپلئون به مصر (۱۷۹۸) نیز شعور قومی را بیدار کرد و میل به استقلال را قوت بخشید. جنبش عُرابی پاشا (۱۲۹۹ق) و مصطفی کامل (اواخر قرن ۱۹) قاهره را به صورت پناهگاه ملی گرایان عرب درآورد. دانش آموختگان دانشگاه امریکایی بیروت و دانشگاه یسوعی سن ژوزف در برانگیختن جریان فکری ملی گرایی تأثیر بسیار گذاشتند و اصطلاحاتی چون «قومیه» و «وطنیه» را وضع کردند. در جنگ جهانی اول، انگلیس و فرانسه به ناسیونالیسم عربی علیه خلافت عثمانی دامن زدند. تجزیۀ امپراتوری عثمانی، ایجاد کشورهای کوچک عربی و تشکیل دولت اسرائیل در خاک فلسطین، از عوامل مهم نیرو گرفتن اندیشۀ پان عربیسم بود. ظهور جمال عبدالناصر در مصر و محبوبیت بی مانند او در سراسر دنیای عرب و اتحاد بین مصر و سوریه (تشکیل جمهوری متحد عربی) به تفکر پا ن عربیسم دامن زد؛ امّا شکست های پی درپی اعراب از اسرائیل و بروز اختلافات و نبردهای مختلف بین کشورهای عربی، مانند کشمکش الجزایر و مراکش بر سر منطقۀ صحرا، و عدم توفیق اتحادیۀ عرب، به ضعف جنبش پان عربیسم انجامید که سرانجام نیروگرفتن اسلام به جای عربیت را درپی آورد. احزاب بعث عراق و سوریه، احزابی پان عربیسم با تفکر سوسیالیستی بودند. این احزاب بر عرب زبان بودن بیشتر تکیه می کردند تا بر اسلام. میشل عفلق، مغز متفکر نهضت بعث، که خود مسیحی بود، اسلام را نه به منزلۀ دینی جهانی، که اندیشه ای عربی قبول داشت. شعار حزب بعث، وحده، حریه، اشتراکیه (وحدت، آزادی، سوسیالیسم) نیز نتوانست آرمان پان عربیسم را به مرحلۀ تحقق برساند.