پیمان اخال

[ویکی فقه] پیمان آخال. آخال تِکّه، یا اَخَل تِکّه، نامی است که در سال های ۱۲۹۹- ۱۳۰۷ق/ ۱۸۸۲- ۱۸۹۰م بر شهرستانی از استان ماوراء خزر اطلاق می شد و هم اکنون قسمتی از آن معروف به عشق آباد ، مرکز ترکمنستان شوروی است.
آخال اسم محل و تِکه یا تِکّه نام قبیله ترکمن ساکن در این سرزمین است.
دایرة المعارف بزرگ اسلامی،موسوی بجنوردی و همکاران؛ تهران، مرکز دایرة المعارف اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳، ج ۱، ص ۸۹
پیمان آخال شامل یک مقدمه و نه ماده بود. در ماده ی اول نقاط و محل عبور خط مرزی تعیین گردید و در ماده ی دوم پیش بینی شده بود که نمایندگان ایران و روسیه بر طبق فصل اول خط سرحد را به گونه ای شفاف ترسیم کنند و در مرزها علامت گذاری نمایند. در ماده ی سوم مقرر شد که «چون قلعه جات گرماب و قلقلاب واقعه در دره، رودی که آبش اراضی ماوراءالخزر را مشروب می کند در شمال خطی واقع است که به موجب فصل اول سرحد بین متصرفات طرفین است، دولت ایران متعهد می شود که قلاع مزبور را ظرف یک سال از تاریخ مبادله ی این قرارنامه تخلیه کند. ولی دولت علیه، حق خواهد داشت که در ظرف مدت مزبوره سکنه ی گرماب و قلقلاب را به مملکت خود مهاجرت دهد. از طرف دیگر دولت روس متقبل می شود که در نقاط مزبوره استحکامات بنا نکرده و خانواده ی ترکمن در آنجا سکنا ندهد».در اجرای مفاد این بند، هزینه ی انتقال این خانوارها که بالغ بر یک هزار و دویست تومان بود از خزانه ی دولت ایران شد و پس از جابجایی این خانواده ها و اسکان آنها در داخل روستاهای مرزی ایران، مکان های یادشده زیر نظر کمیسیون مشترک به روس ها تحویل داده شد.اوج غلبه روس ها و ناتوانی و انفعال حکومت قاجاریه را می توان در ماده ی چهارم این عهدنامه ملاحظه کرد. در این ماده آمده است:«چون منبع رود فیروزه و منابع بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر متصله به سرحد ایران را مشروب می کند در خاک ایران واقع شده است، دولت علّیه متعهد می شود که به هیچ وجه نگذارد از منبع الی محل خروج از خاک ایران در امتداد رود و انهار مزبوره قراء جدیدی تأسیس شده و به اراضی که بالفعل زراعت می شود توسعه داده شود و نیز برای اراضی که فعلاً در خاک ایران مزروع است بیش از آن مقداری که لازم است نگذارد آب استعمال کنند.»
ایران در دوره سلطنت قاجار، شمیم، علی اصغر؛ تهران، زریاب، چاپ دوم، ۱۳۸۰، ص ۲۵۶
انعقاد این پیمان در شرایطی صورت گرفت که نیروهای روس که تا سال ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م اطراف آرال، سمرقند و تاشکند را تصرف کرده بودند در سال ۱۸۶۸م خان بخارا را نیز شکست دادند و حاکمیت خود را بر بخارا و سمرقند تثبیت کردند. دولت روسیه که ایران را سرگرم جنگ با انگلستان می دید فرصت را مغتنم شمرد و رسما از سال ۱۲۶۵ق / ۱۸۴۸م دست تصرف به مرزهای شمال شرقی ایران دراز کرد و تا سال ۱۲۸۰ق به تدریج اطراف آرال و سمرقند و تاشکند را نیز تصرف کردند و بعدها بر مرو نیز دست یافتند. پس از شکست نیروهای ایرانی در مرو از سال ۱۲۹۰ق، روسیه به بهانه سرکوب کردن ترکمانان راهزن و تأمین امنیت راه های تجاری به منطقه ی یموت در شمال رود اترک یورش برد. این تهاجم نظامی که توسط کافمن صورت گرفته بود در سال ۱۲۹۵ق توسط سرتیپ لازاروف ادامه یافت و نهایتا در سال ۱۲۹۸ق توسط ژنرال اسکوبلف اشغال نظامی این منطقه تکمیل گردید و در سال ۱۲۹۹ق گوگ تپه آخرین پایگاه های ترکمنان به تصرف روسیه درآمد.ناصرالدین شاه که در برابر عمل انجام شده قرار گرفته بود و در مقابل امضای معاهده ی پاریس و از دست دادن قسمتی از مرزهای شرق ایران به نفع بریتانیا ناگزیر بود که در برابر همسایه ی شمالی نیز که رقیب سیاسی و استعماری بریتانیا بود سر تسلیم فرود آورد، با انعقاد پیمان موسوم به آخال تسلط روسیه را بر سراسر مرزهای از دست رفته شمال شرقی خراسان به رسمیت شناخت.
ایران در دوره سلطنت قاجار، ، شمیم، علی اصغر؛ ص ۲۵۵
...