کاهگل

کاهگل ملاتی است که در معماری ایران به خصوص در مناطق کویر مرکزی ایران به کار می رود.
ملات کاهگل از مخلوط کاه، خاک رس و آب به صورت آخوره به دست می آید. این ملات را به خوبی ورز می دهند تا حدی که ملات به بیل نچسبد و به راحتی جدا شود و از آن برای دیوارهای محورکننده به صورت چینه ای استفاده می کنند.
کاه را برای مقابله با ترک خوردن گل به آن اضافه می کنند ( برای ساخت هر متر مکعب کاهگل حدود ۴۵ الی ۵۰ کیلوگرم کاه مورد نیاز است ) و در مناطق کویری که کاه یافت نمی شود به آن خارشتر ( خار آدور ) اضافه می کنند.
این ملات در مقابل رطوبت و حرارت عایق بسیار خوبی است و از نظر دوام اگر اصولی تهیه شود سال ها مقاومت می کند. ملات کاهگل یک ملات هوایی است و در مقابل تابش آفتاب یا حرارت غیر مستقیم و در هوای آزاد خشک می شود. در صورتی که ضخامت ملات کاهگل ۲۰ الی ۳۰ سانتیمتر باشد، عایق رطوبتی خوبی است.
از نقاط ضعف کاهگل نیز فرسایش بر اثر بارش باران و باد است که باعث ایجاد گرد و خاک می شود.
در زمانی نه چندان دور در تمام شهرها اغلب ساختمان ها با خشت خام، گچ و کاهگل بنا شده بود. قدمت ملات کاهگل به ۴۰۰۰ سال ق. م می رسد. در لایهٔ سوم تپه سیلک، در کاخ های هفده گانه تخت جمشید، در بناهای پاسارگاد و شوش، بناهای اشکانی ( کاخ فیروز آباد و ایوان مدائن ) و مجموعه ارگ بم کاربرد کاهگل را می توان به وفور دید. همچنین در بناهای دوره اسلامی از این ملات به عنوان یکی از عناصر و ساخت مایه بسیار مؤثر استفاده شده است.
مقدار و نوع کاه در تهیه ملات کاهگل با کاربردهای مختلف نقش مهمی دارد که به شرح زیر ارائه می شود:
کاه چرونده: به کاهی گفته می شود که از دهان احشاء افتاده و بر اثر بازدم و بزاق حیوان به رنگ زرد تبدیل شده است. این کاه به کاه نرم نیز معروف است و برای اندود پشت بام و بدنه استفاده می شود.
کاهگل گندیده: اگر کاه بیش از حد در آب بماند تبدیل به لجن می شود و تولید کرم می کند. پس از کاربرد این ملات کرم ها از بین رفته و منفذهایی ایجاد می کنند که سبب نشست و نفوذ آب می شود. کاهگل گندیده بدبو و سیاه رنگ است و مصرف آن در بناهای خشتی توصیه نمی شود.
برای تهیه یک مترمکعب کاهگل در حدود ۴۵_۴۰ کیلوگرم کاه، ۱٬۰۸ متر مکعب خاک رس و ۴۱۴ لیتر آب مود نیاز است. نوع دیگری از کاهگل وجود دارد به نام پالینه که در مناطق مرطوب استفاده می شود. در صورتیکه مقدار کاه در کاهگل بسیار کم باشد به آن نیمچه کاه می گویند.

کاه گِل
اندودی مرکب از گلِ رس مناسب و کاه مرغوب خُردشده، و گاه افزودنی های دیگر برحسب مورد، برای افزایش دوام. کاه گل را در گذشته برای اندودکردن بام، و سطح بیرونی و درونی دیوارها به کار می بردند. کاه از تَرَک برداشتن گل جلوگیری می کند. گاهی، ازجمله در مسجد جامع فَهْرَج، به جای کاه از خار شتر (ژاژ) استفاده می کردند، تا آن را از موریانه محفوظ دارند.