کرتاسه

دوره کرتاسه یا گِل سِفیدی بعد از تریاس و ژوراسیک سومین دوره دوران میانه زیستی است که در ۱۴۵٫۵ تا ۶۶ میلیون سال پیش بود و در واقع ۷۹ میلیون سال به طول انجامید و از این لحاظ طولانی ترین دوره در میانه زیستی است. نام این دوران اولین بار در سال ۱۸۲۲ ( میلادی ) توسط امالیوس دالوا به رسوبات کربناته گِل سفیدی در جنوب انگلستان گرفته شد. کرتاسه به دو دوره کرتاسه پیشین و کرتاسه پسین تقسیم می شود. در دوره کرتاسه آب و هوا گرم و معتدل بوده و گیاهان پرگل و گیاهان نهان دانه در سطح زمین پراکنده شدند. بی مهرگانی همچون شاخ قوچی ها ammonite و فشنگچه ها belemnite نیز در این دوران وجود داشتند.
در اواخر دوره کرتاسه برخی پستانداران کوچک به وجود آمدند و همچنین دراین دوره دایناسورها و آمونیت ها منقرض شدند. قاره ها در دوره های قبلی از یکدیگر جدا شده بودند و تنها قاره آفریقا از آمریکای جنوبی در دوره کرتاسه پیشین از هم جدا شدند. همچنین دانشمندان به این نتیجه رسیدند که در این دوره و در ۹۴ الی ۹۵ میلیون سال قبل به مدت هشتصد هزار سال هوای زمین به حدی گرم بوده که تنها ۴۵ درصد قاره قطب جنوب پوشیده از یخ بوده.
در ایران، مرز بین ژوراسیک و کرتاسه به خوبی توصیف نشده و باور همگان بر آن است که این مرز با رخداد زمین ساختی سیمرین پسین مشخص می شود که از نوع کوهزایی است. ولی یافته های نوین نشان می دهند که بر خلاف پندارهای موجود، در بسیاری از نقاط ایران، مرز اشکوب های تیتونین ( ژوراسیک پایانی ) و بریازین ( کرتاسه آغازی ) تدریجی و از نوع محیط های ژرف است. به سخن دیگر، رویداد نامگذاری شده به سیمرین پسین، در اوایل کرتاسه پیشین و پس از اشکوب بریازین و به احتمال قوی در زمان نئوکومین ( پیش از بارمین ) رویداده که موجب خروج گسترده زمین از آب و برقراری شرایط قاره ای شده است. به همین رو است که به جز زاگرس، حوضه فلیشی خاور ایران و مکران، نهشته های پس از رخداد سیمرین پسین انباشته های آواری سرخ رنگ است که با یک گذر تدریجی به ردیف های کربناتی اُربیتولین دار بارمین – آپتین می رسد. [ ۱]

کِرِتاسِه (Cretaceous)
دوره ای از ازمنۀ زمین شناسی، حدوداً از ۱۴۳ تا ۶۵ میلیون سال قبل. کرتاسه آخرین دوره از دورانِ مزوزوئیک است که طیِ آن نهان دانگان یا گیاهان دانه دار تکثیر شدند و تعداد دایناسورها افزایش یافت. ویژگی پایان دورۀ کرتاسه مرگ و نابودی بسیاری از اشکال حیات، خصوصاً دایناسورها، است. گِل های سفید شمال اروپا (گِل سفید)، که پرتگاه های ساحلی سفیدرنگِ ناحیۀ دوور و بسیاری از نقاط ساحلی اروپا را می سازند، در نیمۀ دورۀ بالایی کرتاسه نهشته شده اند. وجه تسمیۀ این دوره نیز لفظ لاتین کِرِتا به معنای گِل سفید است.