کتابخانه های اسماعیلیان

[ویکی اهل البیت] فرقه اسماعیلیه که در اواسط قرن دوم هجری پدید آمد، امامت را پس از امام جعفرصادق علیه السلام حقّ اسماعیل فرزند دیگر آن امام می داند. این فرقه از هنگام شکل گیری دوران پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و انشعاب ها و افتراق هایی را پذیرا گشته است. معمولاً هر جا این فرقه استقرار یافته، چه در دوره ستر و اختفا و چه در دوره هایی که حکومت هایی تشکیل داده است، کتابخانه هایی پدید آورده و در آنها آثار فرقه خویش را با دقت و مراقبت فراوان حفظ کرده است.
از نخستین دوره تاریخ این فرقه که از نهضت ابوالخطاب کوفی (138 ق) تا ظهور عبیدالله مهدی (297-322 ق) در شمال افریقا به درازا کشید، به سبب مخفی بودن دعوت و تشکل نیافتگی عقاید خاص این فرقه و نیز ابهامی که در ثبت وقایع دوره ستر وجود دارد. طبیعتاً گزارشی از وجود کتابخانه های ایشان نرسیده است. با تشکیل دولت عبیدالله المهدی در مغرب اقصی و استقرار دولت فاطمی در شمال افریقا به مدت حدود دو قرن ایجاد نهادهای علمی و مدنی از جمله کتابخانه ها، وجهه همت این دولت قرار داشت و هدف بیشتر تدارک پشتوانه علمی و فرهنگی، جهت پرورش و توسعه دعوت فاطمیان به اقصی نقاط جهان نیز بود.
از کتابخانه های مهم دوره فاطمی، کتابخانه شخصی العزیز، پنجمین خلیفه فاطمی (365-386 ق)، بود که جانشینان وی آن را حفظ کرده، بر آن رونق بخشیدند. این کتابخانه معمولاً با کتابخانه دارالحکمه که در ساختمانی در مجاورت قصر قرار داشت، اشتباه می شود. در این کتابخانه تعداد قابل توجهی کتاب نگهداری می شده و کتابدار آن در زمان عزیز، نویسنده ای به نام ابوالحسن علی بن محمد الشابُشتی بوده است.
تعداد کتاب های این کتابخانه به قدری زیاد بوده که چهل اتاق به آنها اختصاص داشته و شامل 18000 جلد کتاب فقط در موضوع الهیات بوده است. نسخه های نفیس قرآن مجید که به خط خوشنویسان مشهوری چون ابن بوّاب و ابن مقله تحریر گردیده و با طلا و نقره تذهیب شده بود نیز در این کتابخانه نگهداری می شد. دو کره جغرافیایی و 6500 جلد رساله و مقاله در زمینه نجوم، هندسه و فلسفه نیز در این کتابخانه موجود بوده است. مقریزی تعداد کتاب های کتابخانه قصر فاطمی را 1600000 جلد دانسته است. الحاکم بامرالله (386-411 ق)، ششمین خلیفه فاطمی بخشی از کتاب های این کتابخانه را به کتابخانه دارالحکمه منتقل کرد.
کتابخانه مهم دیگر دوره فاطمیان، کتابخانه دارالحکمه قاهره است که گاهی دارالعلم نیز خوانده می شود. دارالحکمه در سال 395 ق. به دست الحاکم، پشت خان مسرور نزدیک قصر غربی محل اقامت خلیفه ساخته شد و در آن دانشمندان رشته های گوناگون مانند الهیات، نجوم، فقه، حدیث، طب، فقه اللغه، علوم غریبه و کیمیا به درس و بحث مشغول بوده اند.
دارالحکمه بیشتر جایگاه تبلیغ عقاید اسماعیلی و فاطمی بود و زیر نظر داعی الدّعاه وقت اداره می شد. از جمله داعی الدعاه ها، عبدالعریز بن محمد نعمان این منصب را تا سال 398 ق. بر عهده داشته است. الحاکم کتابخانه ای در این مؤسسه ایجاد کرد و بخشی از مجموعه کتابخانه قصر را به آن انتقال داد. وی به عموم مردم بدون در نظر گرفتن مقام و منزلت آنها اجازه داده بود که از کتابخانه استفاده کنند. برای کتابخانه بودجه کافی در نظر گرفته شده بود که سالانه مبلغ 257 دینار بود. این بودجه برای هزینه های ساختمان و وسایل (خرید فرش، پرده، آب و نظافت و بهداشت و تهیه قلم و کاغذ و مرکّب)، مرمّت کتاب های فرسوده، کمک به دانشجویان، خرید کتاب های جدید و پرداخت حقوق به کارکنان صرف می شد. در این کتابخانه تالاری جهت مطالعه مراجعان در نظر گرفته شده بود و قلم و کاغذ به رایگان در اختیار آنان قرار می گرفت. محل سکونت، هزینه غذا و مقرری هایی برای دانشمندانی که مدت طولانی جهت استفاده از کتاب ها یا استنساخ در کتابخانه می ماندند، درنظر گرفته شده بود.
مسجد الازهر نیز دارای کتابخانه مهمی بود. این مسجد در سال 361 ق. به دست جوهر صقلی از سرداران المعزّ، خلیفه فاطمی (341-365 ق)، ساخته شده بود و گفته می شود که به مناسبت نام حضرت زهرا سلام الله علیها که خلفای فاطمی خود را از نسل آن بزرگوار می دانستند، به الازهر مشهور شد. جامع الازهر به منظور تبلیغ و تعلیم عقاید اسماعیلی در خدمت دعوت فاطمی درآمد و علی بن نعمان، قاضی القضات مصر در آن خطبه می خواند. در این مسجد آنقدر کتاب وجود داشت که برای آن کتابداری منصوب کردند و گاه مسئولیت کتابخانه مسجد را خطیب آن بر عهده داشته است. این کتابخانه در اتاق بزرگی نزدیک منبر قرار داشته و تا سال 1167 ق. باقی بوده است.
دارالکتب ارسطو (دارالکتب الحکیم ارسطاطالیس) در اسکندریه، از جمله کتابخانه هایی است که گمان می رود توسط فاطمیان ایجاد شده باشد. در این کتابخانه کتاب های زیادی در رشته های مختلف علوم به خصوص فلسفه و طب، نگهداری می شده و در دوره خلافت فاطمی بعضی از رجال مهم سیاسی را در آن محبوس می کرده اند.