پس از دوره رواج تهاتر اولین وسیله ای که در نقش پول در داد و ستد به کار رفت "پاره" یا بریده های فلزات بود که گویا لغت نامه دهخدا چنین شرح کرده است: "پاره یادآور نخستین مرحله سکه است. پیش از اینکه فلزات را سکه بزنند و آنها را به نقش یا خطی بیارایند، پاره فلزات از برای داد و ستد بکار می رفت. "
... [مشاهده متن کامل]
چگونگی ضرب سکه
در ایران معمولاً سکه را با چکش ضرب می کردند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود. قرنها به این ترتیب عمل می کردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولاً از فولاد بود به طور معکوس و منفی حکاکی می کردند و آن را در وسط سندان کار می گذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبه ای از فولاد حکاکی می کردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن، آنها را خرد کرده، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی می بریدند و آن را گداخته، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در می آوردند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل می شد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنه ها استفاده می کردند و پس از سال ۱۵۶۱ م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا، سکه های استاندارد رواج یافت.
بر اساس نوشته ها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گسترده ای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضراب باشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاه های مهم ضرابخانه عبارت بودند از:
۱ - دستگاه سیاکی ( گدازنده ) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
۲ - دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در می آورد.
۳ - دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
۴ - دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمشها به ضخامت معین.
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
۶ - دستگاه کهله کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه در می آورد.
۷ - دستگاه سفیدی گری، قرصهای زر و سیم را پاک می کرد.
۸ - دستگاه تخش کنی، قرصهای کم وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده می کرد.
۹ - دستگاه سکه کنی، قرصها را سکه می کند.
در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم وبیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ . ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانه ای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفه ای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.
بزرگ ترین سکه جهان سکه ای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد انس ( انس = ۳۱ گرم و اندی ) - اندازه قطر و دایره این سکه ۵/۱۴ سانتیمتر است. نوشته روی سکه "لااله الاالله محمد رسول الله" و عبارت "ضرب دارالخلافه شاه جهان آباد ۱۰۶۴" و درحاشیه آن هم این شعر دیده می شود:
از صدق ابی بکر شد ایمان انور
اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان
و ز علم علی یافت ولایت زیور
این سکه منحصر به فرد بوده و اکنون در موزه بریتانیاست.
سکه های تقلبی
سکه تقلبی، سکه ای است که از فلزات ارزان قیمت، ظاهراً به صورت سکه اصل ساخته می شود. در گذشته و حال کسانی که سکه تقلبی می ساختند، برای انجام کار خود غالباً از فلزات ارزان چون مس و برنج سکه هایی شبیه به اصل فراهم می نمودند و بعد روی آنها را با آب زر یا سیم می پوشانیدند و به جای سکه های اصل روانه بازار می کردند. لغت "سه توی" نیز به معنی سکه تقلبی آمده و آن عبارتست از "پول قلب و مسکوک مسی که روی آن آب طلا و یا نقره داده باشند. "
بدون شک کمی پس از پیدایش سکه، قلب و دگرگونی در آن نیز پدید آمده است، اگر چه دقیقاً نمی توان از تاریخ شروع تقلب در سکه را تعیین نمود. اما می دانیم که پس از پیدایش الکترون نخستین سکه جهان در لیدی، کسانی که مبادرت به تهیه الکترون های تقلبی نمودند، تا جایی که قارون پادشاه کشور لیدی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به همین جهت الکترون را از گردش انداخت.
نکته مهم آن که در بررسی های تاریخی مشاهده می شود، هرگاه در ارکان اداری حکومتها سستی پدیدار گردد، همان طوری که در تمامی زمینه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه خلل و تقلب پدید می آید. ضرب سکه نیز از این دایره عمل بیرون نبوده و تقلب سکه هم نمودار می گردد و گسترش می یابد علت دیگری را هم که سبب رواج بازار سکه تقلبی می گردد، نباید از نظر دور داشت، آن هم کمیابی سکه در سطح جامعه است که به دلایل مختلف ممکن است رخ دهد.
در لغت نامه دهخدا درباره اولین کسی که مبادرت به ضرب درهم تقلبی کرد، آمده است: "گویند نخستین کسی که درهم غش دار سکه زد، عبیدالله بن زیاد بود. " و در کتاب "مقیاسات و نفوذ در حکومت اسلامی" مذکور است:"بلاذری می گوید: روزی مردی را نزد عمر بن عبدالعزیز آوردند. ( که تقلب سکه می کرد" عمر دستور داد او را تازیانه زدند و زندانی کردند و سکه او را درآتش انداختند. " و نویسنده "تاریخ آل جلایر" سخنی درباره تقلب سکه دارد او می نویسد: "دردوران جلایریان برای جلوگیری از تقلب، عیار سکه را از بین بردند و تنها زر را با بوره و سیم را با کمی جیوه مخلوط کردند. "
چنان که اشاره شد، تقلب سکه مربوط به دوره خاصی نیست، بلکه در تمامی دوره ها شاهد آن بوده ایم. اما در عهد قجر با توجه به محیط فسار آلوده اش این امر بیش از پیش رواج و ادامه داشته است. در کتب تاریخ این دوره به موارد بسیاری از این دست بر می خوریم. مثلاً در کتاب "افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی" آمده است: "از رشت خبر آمد که صد دانه دوهزاری جدیدالضرب قلب از دست یحیی امام مسیحی گرفته اند. " و یا مرحوم اسماعیل رایین می گوید: "امین الضرب درخفا به ضرب سکه تقلبی و توزیع آن به وسیل . . .
... [مشاهده متن کامل]
چگونگی ضرب سکه
در ایران معمولاً سکه را با چکش ضرب می کردند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود. قرنها به این ترتیب عمل می کردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولاً از فولاد بود به طور معکوس و منفی حکاکی می کردند و آن را در وسط سندان کار می گذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبه ای از فولاد حکاکی می کردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن، آنها را خرد کرده، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی می بریدند و آن را گداخته، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در می آوردند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل می شد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنه ها استفاده می کردند و پس از سال ۱۵۶۱ م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا، سکه های استاندارد رواج یافت.
بر اساس نوشته ها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گسترده ای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضراب باشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاه های مهم ضرابخانه عبارت بودند از:
۱ - دستگاه سیاکی ( گدازنده ) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
۲ - دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در می آورد.
۳ - دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
۴ - دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمشها به ضخامت معین.
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
۶ - دستگاه کهله کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه در می آورد.
۷ - دستگاه سفیدی گری، قرصهای زر و سیم را پاک می کرد.
۸ - دستگاه تخش کنی، قرصهای کم وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده می کرد.
۹ - دستگاه سکه کنی، قرصها را سکه می کند.
در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم وبیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ . ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانه ای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفه ای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.
بزرگ ترین سکه جهان سکه ای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد انس ( انس = ۳۱ گرم و اندی ) - اندازه قطر و دایره این سکه ۵/۱۴ سانتیمتر است. نوشته روی سکه "لااله الاالله محمد رسول الله" و عبارت "ضرب دارالخلافه شاه جهان آباد ۱۰۶۴" و درحاشیه آن هم این شعر دیده می شود:
از صدق ابی بکر شد ایمان انور
اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان
و ز علم علی یافت ولایت زیور
این سکه منحصر به فرد بوده و اکنون در موزه بریتانیاست.
سکه های تقلبی
سکه تقلبی، سکه ای است که از فلزات ارزان قیمت، ظاهراً به صورت سکه اصل ساخته می شود. در گذشته و حال کسانی که سکه تقلبی می ساختند، برای انجام کار خود غالباً از فلزات ارزان چون مس و برنج سکه هایی شبیه به اصل فراهم می نمودند و بعد روی آنها را با آب زر یا سیم می پوشانیدند و به جای سکه های اصل روانه بازار می کردند. لغت "سه توی" نیز به معنی سکه تقلبی آمده و آن عبارتست از "پول قلب و مسکوک مسی که روی آن آب طلا و یا نقره داده باشند. "
بدون شک کمی پس از پیدایش سکه، قلب و دگرگونی در آن نیز پدید آمده است، اگر چه دقیقاً نمی توان از تاریخ شروع تقلب در سکه را تعیین نمود. اما می دانیم که پس از پیدایش الکترون نخستین سکه جهان در لیدی، کسانی که مبادرت به تهیه الکترون های تقلبی نمودند، تا جایی که قارون پادشاه کشور لیدی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به همین جهت الکترون را از گردش انداخت.
نکته مهم آن که در بررسی های تاریخی مشاهده می شود، هرگاه در ارکان اداری حکومتها سستی پدیدار گردد، همان طوری که در تمامی زمینه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه خلل و تقلب پدید می آید. ضرب سکه نیز از این دایره عمل بیرون نبوده و تقلب سکه هم نمودار می گردد و گسترش می یابد علت دیگری را هم که سبب رواج بازار سکه تقلبی می گردد، نباید از نظر دور داشت، آن هم کمیابی سکه در سطح جامعه است که به دلایل مختلف ممکن است رخ دهد.
در لغت نامه دهخدا درباره اولین کسی که مبادرت به ضرب درهم تقلبی کرد، آمده است: "گویند نخستین کسی که درهم غش دار سکه زد، عبیدالله بن زیاد بود. " و در کتاب "مقیاسات و نفوذ در حکومت اسلامی" مذکور است:"بلاذری می گوید: روزی مردی را نزد عمر بن عبدالعزیز آوردند. ( که تقلب سکه می کرد" عمر دستور داد او را تازیانه زدند و زندانی کردند و سکه او را درآتش انداختند. " و نویسنده "تاریخ آل جلایر" سخنی درباره تقلب سکه دارد او می نویسد: "دردوران جلایریان برای جلوگیری از تقلب، عیار سکه را از بین بردند و تنها زر را با بوره و سیم را با کمی جیوه مخلوط کردند. "
چنان که اشاره شد، تقلب سکه مربوط به دوره خاصی نیست، بلکه در تمامی دوره ها شاهد آن بوده ایم. اما در عهد قجر با توجه به محیط فسار آلوده اش این امر بیش از پیش رواج و ادامه داشته است. در کتب تاریخ این دوره به موارد بسیاری از این دست بر می خوریم. مثلاً در کتاب "افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی" آمده است: "از رشت خبر آمد که صد دانه دوهزاری جدیدالضرب قلب از دست یحیی امام مسیحی گرفته اند. " و یا مرحوم اسماعیل رایین می گوید: "امین الضرب درخفا به ضرب سکه تقلبی و توزیع آن به وسیل . . .