مرقع

[ویکی اهل البیت] مرقع یا مرقعه، اسم و صفت مفعولی از واژه عربی ترقیع و جمع آن مرقعات است. رقعه ـ به معنی پاره چیزی، تکه، قطعه، مکتوب، نامه و ترقیع به مفهوم وصله کردن و پینه کردن، آمده است.
مرقع در زبان عربی معانی گوناگون دارد که اهم آنها عبارتند از: مرد کارآزموده، جامه پروصله یا پاره پاره به هم دوخته و خرقه صوفیان که از اتصال قطعات مختلف و گاه رنگارنگ به هم ساخته می شد.
مرقع در اصطلاح خوشنویسی و نسخه پردازی، به مجموعه ای از قطعات هنری خوشنویسان، نقاشان، تصویرگران و مذهبّان گفته می شود که به شکل رقعه رقعه (= پاره پاره) به یکدیگر پیوسته و شیرازه بسته و به صورت کتاب یا بیاض تجلید شده اند. در واقع ماحصل آن آلبومی از صفحات به هم پیوسته از آثار هنری است. در این ساختار، رقعه ها به گونه ای متصل می گردند که رقعه نخست و قطعه پایانی به طبله های جلد می چسبند و در هنگام گشودن، همه رقعه ها در یک راستا و در صف منظم دیده می شوند. هنگامی که این رقعه ها در نور دیده شوند همانند کتابی به نظر می رسند.
مرقع گاه به کاغذ یا هر چیز دیگری نیز اطلاق می شود که با خط "رقاع" بر آن نوشته باشند. در ساختن مرقع و آرایه های آن از هنرهای گوناگونی بهره می گیرند. از یک سو می توان نمونه هایی نفیس از هنرهای تجلید، وصالی، قطاعی، حاشیه سازی، متن و حاشیه را در ساختار آن متجلی یافت و از سوی دیگر، آثاری همچون خوشنویسی، نقاشی، تذهیب و تشعیرسازی در متن مرقعات جلوه گری می کنند.
آنچه مسلم است مرقع را نسخه پردازان ایرانی از چینیان تقلید کرده اند، چه از دیرباز در کشور چین دیوارهایی کوچک و چوبین وجود داشته که همانند مرقع باز و بسته می شده است. به هر حال مرقع در ایران و بعدها در آسیای صغیر و شبه قاره هند رواج یافت.
از نیمه دوم قرن نهم هجری، قطعه نویسی در میان خوشنویسان متداول شد. بدین صورت که آنان آیات قرآن و احادیث و گزیده های اشعار را بر روی قطعه هایی مستقل تحریر می کردند. نیز در همین اوان که نقاشان، آثارشان را به شکل مجزا ــ خارج از محدوده کتاب ــ بر روی رقعه ها و قطعه های کاغذ ترسیم می کردند، مرقع سازی و وصالی این اوراق پراکنده در ایران رواج یافت. وصالان و صحافان از گردآوری آثار مختلف هنری و به هم پیوسته کردن آنها، کتابی نفیس فراهم می آوردند و آن را در میان دفّتین قرار می دادند.
مرقعات برای اهل فن از نظر تاریخی و فرهنگی ارزش فراوان دارند. زیرا با تجزیه و تحلیل آنها، می توان درباره خاستگاه، سیر تحول و تطور آثار، مکتب ها و شیوه ها، شناخت هنرمندان و روحیات آنها و نیز ویژگی های اجتماعی و سیاسی و اقلیمی اطلاعات مفیدی بدست آورد.
تعداد زیادی از مرقعات بر جای مانده، زینت بخش کتابخانه و موزه های ایران و جهان است و برخی هم در سیر ایام دستخوش حوادث گشته و نشانی از آنها در دست نیست. چند نمونه از مرقعات ارزشمند ایران عبارتند از:

مُرَقَّع
(واژه ای عربی، به معنی جامۀ وصله خورده و ترمیم شده) در اصطلاح صوفیانه، معادل خرقه و اشاره به خرقه های سیاهی است که صوفیان، بر آن رُقعه (وصله) می نهادند. این رقعه ها، از همان پشم سیاه بود که در موضعِ آسیب دیدۀ خرقه، نهاده می شد. صوفیان یکی از علایم زهد را، فرسوده بودن و پُروصله بودن مُرقّع می دانستند، از این رو، گاه از مُرقّع های هفت منی که جانوران گزنده در آن لانه داشته اند نیز، با تجلیل تمام یاد شده است. گویا اویس قرنی اوّلین کسی است که مرقّع بر تن کرد.