شیشه گری

شیشه گری هنر شکل دادن به شیشه است. هنرمند در این هنر، ابتدا ماده شیشه را حرارت می دهد تا نرم و نیمه مایع شود ؛ سپس به وسیلهٔ دستها یا ابزار مخصوص یا دمیدن اشکال زیبایی را با آن پدید می آورد.
وقتی شیشه ها را از کوره خارج می کنند، بسیار گرم و داغ است. شیشه گر یک تکه از شیشه را برداشته و آن را روی لوله ای توخالی می گذارد و در آن می دمد تا باد شود. شیشه گر از شیشه هایی که باد می کند، می تواند بسیاری از چیزها را بسازد.
مانند لیوان، بطری و در، پنجره ، عینک و یا انواع عدسی های چشمی که در وسایل گوناگون مانند ذره بین به کار می روند. از شیشه می توان نوارهای شیشه ای هم تهیه کرد. حتی می توان شیشه را به کمک شعله آتش دو باره نرم کرده و از آن چیزهای تزیینی ساخت. در ساختن بسیاری چیزهای دیگر هم شیشه به کار می رود. مانند آینه و نیز می توان از گونه ای شیشه مقاوم در برابر گرما به نام پیرکس، ابزار آزمایشگاهی و ظرف های آشپزخانه ساخت.
از ابزار و مواد مورد استفاده در هنر شیشه گری می توان به ماده اصلی ساخت شیشه، سنگ سیلیس { که به منظور صرفه جویی از مخلوط خرده شیشه نیز استفاده می شود } اشاره کرد همچنین برای رنگی کردن بار شیشه نیز از اکسیدهای فلزی نظیر اکسید کبالت، مس، آهن، منگنز، گوگرد و… استفاده کرد. هنر شیشه گری مانند انواع روش های ساخت ( فوتی و قالبی ) و تزئینات مکمل ( نقاشی و تراش ) است. نقاشی روی شیشه با ابزار لازم بر روی شیء اجرا می شود و بسته به نوع نقش و رنگ های به کار رفته یک یا چند مرحله پخت در کوره با حرارت مناسب صورت می گیرد. رنگ های مورد استفاده به صورت پودر و قابل ترکیب با حلال خاص و رنگ های محلول از اکسید فلزات تهیه شده است.
تراش روی شیشه به وسیلهٔ سنگ های مخصوص و ابزار فرز انجام می شود که در مورد اول خطوط ایجاد شده عمیق تر بوده و روی ظروف کاربرد بیشتری دارد. این سنگ با قابلیتهای تراش و مات کردن در تزئین کاربرد دارد.
وسایلی که در کارگاه شیشه گری سنتی به کار می رود:
برداشت ماده مذاب در کوره به وسیله بوری یا میله دم که قبلاً گرم شده، ثابت کردن ماده مذاب روی نوک میله، مرمری کردن یا ورز دادن و چرخاندن آن روی میز کار و گرد کردن آن، دوباره گرم کردن خمیر شیشه روی سر میله، دمیدن در میله و ایجاد حباب کوچک در وسط خمیر سر میله، سرد کردن خمیر تا جایی که سرخی خود را از دست دهد، برداشت مجدد خمیر از کوره و ثابت کردن آن روی میله دم، قاشقی کردن خمیر سر میله یا یکنواخت کردن آن، کارهایی است که باید انجام شود تا استاد کار ساخت شیشه را آغاز نماید. از این مرحله به بعد استاد کار میله دم را گرفته، به چرخش درمی آورد تا شکل اولیه ظرف را بسازد. سپس آن را به دستِ پا قالبی ساز می دهد تا شیاری در محل اتصال شیشه و میله فلزی واگیره ایجاد کند. سپس از آن واگیره گیر میله واگیره را به ته ظرف می چسباند و استاد کار میله دم را از محل شیار ظرف جدا می کند. بعد از این مرحله، کار شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه و لگوی ظرف شروع می شود. در مرحله بعد دسته و تزئینات را روی آن قرار می دهد. در پایان ظرف را با میله واگیره به پشت بر می دهد تا به گرمخانه ببرد سپس کوره را خاموش می کنند تا اشیاء هم زمان با سرد شدن هوای داخل کوره خنک شوند.

شکل دادنِ مواد معدنی مذاب، مانند سیلیس، و دمیدن و تراش دادنِ آن. از صنایع کهن ایران است. شیشه معمولاً از سیلیس (SiO۲)است که پس از ذوب شدن، سرد می شود و به صورت جسم شفاف درمی آید. پیشینۀ ساخت شیشه در ایران به دورۀ هخامنشی می رسد؛ در تالار بلور موزۀ آبگینۀ تهران جامی شیشه ای متعلق به دوران هخامنشی، دو جام تراش دار یکی متعلق به دوران ساسانی و یک آبخوری متعلق به دوران اشکانی به نمایش درآمده است. در این موزه نمونه های متعددی از صنایع شیشه ای دوران اسلامی نگهداری می شود؛ ازجمله تُنگ های زیبا و رنگارنگ دورۀ سلجوقی، شیشه های مینایی قرن ۷ق و اشکدان ها و گلاب پاش های دورۀ صفوی. پروفسور وولف آلمانی در کتاب صنایع دستی کهن ایران اشاره می کند که بنابر مدارک موجود، صنعت شیشه گری در قرن ۱۳پ م در خوزستان، در ناحیۀ ایلام، وجود داشته است؛ و از قول گیرشمن، ایران شناس فرانسوی، که در حفاری معبد چغازنبیل چندین بطری شیشه ای به دست آورد، اظهار می کند که ایرانیان در زمان ساسانیان در ساخت شیشه، مهارت و استادی کامل داشتند و برای اثبات این سخن جام خسرو اول را مثال می زند که اکنون در پاریس نگهداری می شود. کارشناسان، دوران ساسانی و صفویه را اوج هنر شیشه گری در ایران قدیم می دانند. وجه تسمیۀ «تُنگ شاه عباسی»، موجود در بازار، برگرفته از زمان شاه عباس و یادگار آن دوران است. در زمان حاضر پس از تشکیل سازمان صنایع دستی، کارگاه های شیشه گری به تهیه و ساخت شیشه های تزیینی ایرانی پرداختند و تنوع اشیای شیشه ای بیشتر شد؛ ضمناً تدریس دروس شیشه گری و آبگینه جزو مواد درسی دانشکده های هنر و صنایع دستی است. تولید شیشه طبق فرآیندی خاص و به سه شیوه صورت می گیرد: شیوۀ دمیدن آزاد (فوتی)، شیوۀ دمیدن در قالب (قالب گیری)، و شیوۀ پِرسی. مادۀ اولیه و اصلی شیشه یعنی سیلیس در سنگ چخماق و گاهی در شن یافت می شود که پس از مخلوط شدن با مواد دیگری برای تسهیل ذوب و رنگی کردن خمیر شیشه به کار می رود. خمیر شیشه را با میله دَم، سنگ کار، حوضچۀ فلزی آب، بادبزن، انواع انبر، قیچی، و قالب های گوناگون شکل می دهند؛ فرآیند تولید شامل عملیات ذوب، دمیدن در خَمیر شیشه به صورت آزاد یا در قالب، چرخاندن، شکل دادن، پرداخت و سردکردن است. بعد از تولید شیء شیشه ای، نوبت به تزیین آن می رسد. نقاشی، رنگی کردن، تراش دادن، ترکیب کردن با جنس غیرشیشه ای، موج انداختن و مات و شفاف کردن شیشه، از شیوه های تزیین آن است. از شیشه محصولاتی مانند تُنگ، گلدان، کاسه، لیوان، فنجان، بطری، پیاله، قندیل، حباب، چراغ، و انواع ظرف های تزیینی می سازند. امروز، شیشه سازی غیردستی جانشین شیشه سازی دستی شده است. در تهران و حومه، در چند کارگاه، تولیدات شیشۀ دست ساز تهیه می شود. در کاشان، شیراز، اصفهان و چند شهر دیگر، شیشه سازی به روش نیمه دستی و پِرِس صورت می گیرد.