وارتان مامیکونیان یا واردان مامیکونیان ( به ارمنی Վարդան Մամիկոնյան به لاتین Vardan Mamikonian معروف به وارتان مقدس Saint Vardan ) پسر هامازاسپ مامیکونیان و نوهٔ ساهاک پارتو، در حدود ۳۸۸ تا ۳۹۱ میلادی به دنیا آمد و در ۴۵۱ میلادی در نبرد آوارایر درگذشت.
وارتان مامیکونیان در مدرسه ای که مسروپ ماشتوتس، در شهر واغارشاپات، بنیان نهاده بود، دانش آموخت. در ۴۲۰ میلادی، ساهاک مقدس او را همراه مسروپ ماشتوتس به دربار قیصر در کنستانتینوپل، فرستاد و قیصر تئودوسیوس دوم او را به فرماندهی سپاه ارمنستان در بخش بیزانسی گمارد.
وی در ۴۲۲ میلادی به واغارشاپات بازگشت و در همان سال به تیسفون رفت و به فرمان بهرام پنجم به سپاهبدی دولت ارمنستان ایران گماشته شد. او در ۴۴۲ میلادی به فرمان یزدگرد دوم با سواره نظام ارمنستان و به همراه سپاه ایران به جنگ کوشان ها ( هون ها ) در مرزهای شرقی ایران رفت و پس از پایان جنگ در ۴۴۹ میلادی به میهن بازگشت.
سپاه سوارهٔ ارمنیان، به رهبری اشراف ارمنستان، آوازه ای بلند به دست آورده بود و در جنگ با دشمنان ایران همواره از خود رشادت های بسیار نشان می داد. وارتان مامیکونیان نیز در جنگی که در مرزهای شرقی ایران درگرفت دلاوری های بسیار از خود نشان داد. این وقایع حاکی از آن است که نیروی رزمی ارمنستان حتی در دورترین نقاط قلمرو ساسانیان نیز برای ایران می جنگیدند.
در ۴۴۹ میلادی، یزدگرد فرمانی برای بزرگان ارمنستان فرستاد و از آنان خواست تا همگی آیین مسیح را کنار نهند و به دین زرتشت گروند.
بزرگان ارمنستان برای دادن پاسخ به یزدگرد در شهر «آشتیشات» گرد آمدند. وارتان نیز در این شورا شرکت کرد. آنان پس از مشورت با یکدیگر همگی قاطعانه درخواست یزدگرد را رد کردند.
در نتیجه، نبرد آوارایر در دوم ژوئن ( ۱۲ خرداد ) ۴۵۱ میلادی بین رزم آوران ساسانی و ارمنیان وفادار از یک سو و ارمنیان مسیحی بر ضد یزدگرد دوم درگرفت.
به نوشتهٔ مارشال لانگ:
«در نبرد آوارایر، که در ۲ ژوئن ۴۵۱ میلادی درگرفت، ۶۶ هزار ارمنی به فرماندهی قهرمان ملی، شاهزاده وارتان مامیکونیان، با سپاه ۲۲۰ هزار نفری ایرانیان پیکار کردند. وارتان و چندین هزار تن از یارانش در میدان نبرد از پای درآمدند و مرگ این شهدا را تا به امروز در تقویم ارمنی به نام پنجشنبهٔ آمرزیده یادآوری می کنند. »
ریچارد فرای، ایران شناس آمریکایی، نیز به این رویداد اشاره می کند و می نویسد:
این نوشته برگرفته از سایت ویکی پدیا می باشد، اگر نادرست یا توهین آمیز است، لطفا گزارش دهید: گزارش تخلفوارتان مامیکونیان در مدرسه ای که مسروپ ماشتوتس، در شهر واغارشاپات، بنیان نهاده بود، دانش آموخت. در ۴۲۰ میلادی، ساهاک مقدس او را همراه مسروپ ماشتوتس به دربار قیصر در کنستانتینوپل، فرستاد و قیصر تئودوسیوس دوم او را به فرماندهی سپاه ارمنستان در بخش بیزانسی گمارد.
وی در ۴۲۲ میلادی به واغارشاپات بازگشت و در همان سال به تیسفون رفت و به فرمان بهرام پنجم به سپاهبدی دولت ارمنستان ایران گماشته شد. او در ۴۴۲ میلادی به فرمان یزدگرد دوم با سواره نظام ارمنستان و به همراه سپاه ایران به جنگ کوشان ها ( هون ها ) در مرزهای شرقی ایران رفت و پس از پایان جنگ در ۴۴۹ میلادی به میهن بازگشت.
سپاه سوارهٔ ارمنیان، به رهبری اشراف ارمنستان، آوازه ای بلند به دست آورده بود و در جنگ با دشمنان ایران همواره از خود رشادت های بسیار نشان می داد. وارتان مامیکونیان نیز در جنگی که در مرزهای شرقی ایران درگرفت دلاوری های بسیار از خود نشان داد. این وقایع حاکی از آن است که نیروی رزمی ارمنستان حتی در دورترین نقاط قلمرو ساسانیان نیز برای ایران می جنگیدند.
در ۴۴۹ میلادی، یزدگرد فرمانی برای بزرگان ارمنستان فرستاد و از آنان خواست تا همگی آیین مسیح را کنار نهند و به دین زرتشت گروند.
بزرگان ارمنستان برای دادن پاسخ به یزدگرد در شهر «آشتیشات» گرد آمدند. وارتان نیز در این شورا شرکت کرد. آنان پس از مشورت با یکدیگر همگی قاطعانه درخواست یزدگرد را رد کردند.
در نتیجه، نبرد آوارایر در دوم ژوئن ( ۱۲ خرداد ) ۴۵۱ میلادی بین رزم آوران ساسانی و ارمنیان وفادار از یک سو و ارمنیان مسیحی بر ضد یزدگرد دوم درگرفت.
به نوشتهٔ مارشال لانگ:
«در نبرد آوارایر، که در ۲ ژوئن ۴۵۱ میلادی درگرفت، ۶۶ هزار ارمنی به فرماندهی قهرمان ملی، شاهزاده وارتان مامیکونیان، با سپاه ۲۲۰ هزار نفری ایرانیان پیکار کردند. وارتان و چندین هزار تن از یارانش در میدان نبرد از پای درآمدند و مرگ این شهدا را تا به امروز در تقویم ارمنی به نام پنجشنبهٔ آمرزیده یادآوری می کنند. »
ریچارد فرای، ایران شناس آمریکایی، نیز به این رویداد اشاره می کند و می نویسد:
wiki: وارتان مامیکونیان